Zabytki przy Odrze, rzeka Odra we Wrocławiu
Położenie i rozwój Wrocławia są ściśle związane z Odrą i jej wykorzystaniem do celów osadniczych, komunikacyjnych, żeglugowych i gospodarczych. Pierwotny układ rzeki i jej dopływów na przestrzeni wieków ulegał daleko idącym zmianom jak i celowym działaniom człowieka polegającym na tworzeniu przekopów, kanałów, nowych koryt a także zasypywaniu i prostowaniu starych. Jeszcze dziś spotykamy pozostałości dawnego przebiegu jak np.: zakole Strachocińskie i Swojczyckie, suche zakole Różanki i Osobowice, stawy w Parku Szczytnickim, Nowowiejskim i w Ogrodzie Botanicznym. Poza regulacją licznych koryt, dążąc do bardziej celowego wykorzystania rzeki, wzmacniano jej brzegi, wznoszono wały przeciwpowodziowe, groble i jazy oraz ograniczano żeglugę do lokalnych odcinków.
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odra, Stare Miasto
Odra jako zasadniczy element wrocławskiej drogi wodnej
Odra przepływa przez Wrocław z południowego wschodu na północny zachód na długości około 26 km . W granice miasta wpływa jednym korytem po czym rozdziela się w następujący sposób: Odra Główna na Starą Odrę i Odrę Górną. Odra Górna na Południową i Północną, po czym te dwie odnogi łączą się w jeden nurt Odry Dolnej. Odra Dolna po przyjęciu wód Starej Odry z powrotem tworzy główny nurt kontynuujący bieg do granic miasta.
Nieistniejące odnogi Odry o dużym znaczeniu dla miasta
● Odra Ołbińska - odchodziła od Starej Odry na wysokości obecnego Mostu Szczytnickiego i wpadała do Odry Północnej po północnej krawędzi wyspy Bielarskiej, obmywając prawobrzeżny Ołbin. W XVIII w zachodni odcinek Odry Ołbińskiej zamieniono w system fos połączonych z fortyfikacjami miejskimi, ostatecznie zasypano w XIX w.
● Odra Tumska - nieistniejąca odnoga Odry Górnej. Obiegała Ostrów Tumski od strony północno wschodniej płynąc obecną ulicą św. Józefa, skrajem Placu Katedralnego i obecnego Ogrodu Botanicznego. W rejonie wschodniego cypla Wyspy Słodowej uchodziła do Odry Północnej. Ostrów Tumski do czasu zasypania odnogi rzeki w XIX w był wyspą zawartą między Odrą Górną, Północną i Tumską.
Ważniejsze przekopy i kanały
● Przekop Bartoszowicki, 1495-96, wykonany po naturalnej zmianie koryta
● Przekop Opatowicki - 1531-54, skrócony kanałem bocznym i
Opatowickim (w widłach wyspa Opatowicka)
● Kanał Miejski - 1892-97, otwierał nowy szlak żeglugowy omijający
śródmieście i obsługiwał Port Miejski, między Starą Odrą a Odrą Dolną.
● Kanał Powodziowy i Kanał Żeglugowy - 1913-17, związane z
przeciwpowodziową obroną i przerzuceniem tranzytu wodnego całkowicie
poza obręb miasta. Rozciągają się od Bartoszowic do Mostu
Warszawskiego gdzie łączą się ze Starą Odrą(między Starą Odrą a
Kanałem Powodziowym: Wielka Wyspa).
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odra przy Moście Grunwaldzkim
Oława i fosy uzupełniające fortyfikacje lewobrzeżnego Wrocławia
Naturalne ujście Oławy do Odry miało miejsce między miastem Oława a Wrocławiem. Obecnie płynie w obrębie Wrocławia równolegle do Odry na przestrzeni około 7 km. Ujście tego lewobrzeżnego dopływu wykonanego w XIX w znajduje się przy Odrze Górnej przed mostem Grunwaldzkim. Jeszcze wcześniej Oława dochodziła do obecnego Placu Dominikańskiego łącząc się z nurtem Odry odcinkiem zwanym Białą Oławą, która płynęła obecnymi ulicami Janickiego i Kraińskiego kierując się wylotem w stronę Placu Polskiego. W średniowieczu istniał też dodatkowy przekop do Odry między obecną Aleją Słowackiego a Zatoką Gondol ( w widłach Białej Oławy, przekopu i Odry funkcjonowała wyspa Nowego Miasta).
W XIII w utworzono sztuczny odcinek zwany Czarną Oławą, poprowadzony obniżeniem po dawnej odnodze Odry, otaczający wraz z murami obronnymi lewobrzeżne miasto lokacyjne (obecne ulice Kazimierza Wielkiego i Nowy Świat)
Fosa Miejska. Powstała w XIV w otaczając powiększony obszar miasta drugim pierścieniem murów obronnych i fos. Również została wypełniona wodą z Oławy. A przez wodę przerzucono mosty przy bramach: Oławskiej, Sakwowej, Świdnickiej, Mikołajskiej. Obecnie Fosa ma 2,5 km długości i składa się oddzielnych odcinków. W miejscu fortyfikacji Promenada Staromiejska wraz z Wzgórzem Partyzantów i Polskim, po zewnętrznej stronie ulica Podwale.
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odra, Politechnika Wrocławska
Osadnictwo i przeprawy rzeczne, centra osadnicze związane z Odrą
● Ostrów Tumski: gród i podgrodzie, od X w ośrodek władzy i kultu
religijnego.
● Ołbin: prawobrzeżna osada targowa, siedziba możnowładców, tereny
klasztorne.
● Wyspa Piasek: osadnictwo klasztorne.
● Rejon lewobrzeżny: urządzenia targowe związane z przeprawą, ośrodki
osadnicze ludności napływowej, tereny książęce i fundacje na rzecz
klasztoru i kościoła.
Pierwsze przeprawy przez Odrę
● XII w - stałe połączenie Ostrowa Tumskiego i Wyspy Piasek z brzegiem
Odry uzupełniane brodami i groblami.
● XIII w - najstarsza stała przeprawa na odcinku : lewy brzeg, Piasek, Wyspa
Młyńska, Wyspa Słodowa, Wyspa św. Katarzyny (nieistniejąca) prawy
brzeg Ołbiński. Na przeprawę składały mosty drewniane (most Piaskowy
i most Fortuna), częściowo zwodzone, bronione bramami. Przerzucone
ponad Odrą Południowa, Północną, Tumską i Ołbińską. Obecnie Most
Piaskowy z początku XX w, stalowy z systemem skratowania
nawiązującym do konstrukcji drewnianych oraz XIX wieczne Mosty
Młyńskie wsparte na rynnach młynów Maria i Feniks
● Kolejna przeprawa wiążę się z rozwojem lewobrzeżnego miasta. Powstała
w miejscu obecnych mostów Uniwersyteckiego i Pomorskiego łącząc
mostami drewnianymi i kładkami lewy brzeg Odry z prawym przez Kempę
Mieszczańska (Most Środkowy i Most Kępowy)
● W 1562 we Wrocławiu było już 29 obiektów mostowych na Odrze i dwóch
fosach. Obecnie istnieje ponad 200 drogowych obiektów inżynieryjnych
z czego 36 przez Odrę.
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odrza w kierunku Ogrodu Zoologicznego
Najciekawsze mosty współczesne:
● Most Tumski nad Odrą Północna z 1888-89, łączy Ostrów Tumski z
Wyspa Piasek. Stalowy, nitowany, dwuprzęsłowy, wzmocniony bramą
portalową, na dwóch granitowych przyczółkach. Z mostem integralnie
związane kamienne rzeźby św. Jadwigi i Jana Chrzciciela.● Most Zwierzyniecki nad Starą Odrą, obok ogrodu zoologicznego.
Secesyjny o konstrukcji stalowej z czterema obeliskami z czerwonego
piaskowca na których daty związane z historią przeprawy i czasem
powstania mostu.
● Most Grunwaldzki (1908-10) nad Odrą Górną łączy Plac Społeczny
z Placem Grunwaldzkim. Jedyny drogowo tramwajowy most wiszący
w Polsce oraz unikalny most wiszący na pasmach nośnych wykonanych
z blach ułożonych na płask. W 1976 wpisany do rejestru zabytków.
● Ostatnią XXI wieczną realizacją jest Most Milenijny stanowiący fragment
obwodnicy miejskiej i zaliczany do największych powojennych inwestycji
Wrocławia.
Żegluga na Odrze
1211 r. Henryk I Brodaty nadaje cystersom z Lubiąża przywilej przewozu bez ceł dwóch statków w roku ze śledziami z Pomorza i dwóch z solą z Gubina, 1226 zezwolenie dla szpitala Św. Ducha na swobodny spływ odrą drewna opałowego z lasów książęcych . XIV w Wrocław należy do Hanzy.
Szlaki żeglugowe:
● Koryto Ołbińskie do XV w.
● Koryto Tumskie - ograniczony ruch do XIX w.
● Śródmiejski Węzeł Wodny – od XVI / XVII wieku, w średniowieczu
ograniczony ruch ze względu na liczne jazy, w XVIII przebudowa jazów i
rozbudowa śluz ułatwiająca komunikacje, w XIX w ze względu na
wzmożony tranzyt przeniesienie żeglugi poza śródmieście, pozostaje tylko
ruch pasażerski.
● Współczesna Droga Żeglugowa po zbudowaniu Kanału Żeglugowego
w XX w. Współczesna Droga Żeglugowa była koniecznością w związku
ze wzrostem znaczenia żeglugi wodnej po włączeniu Wrocławia do Prus
(Odra znalazła się w obrębie jednego państwa), otwarcie nowych połączeń
tranzytowych wraz z utworzeniem kanałów Odra Hawela, Odra Szprewa,
Kanału Bydgoskiego i Kanału Gliwickiego. Traktat wersalski uczynił Odrę
rzeką międzynarodową.
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odrza, widok z Ostrowa Tumskiego (wieża Katedry)
Porty rzeczne
● 1358 pierwsza wzmianka o porcie miejskim we Wrocławiu.
Najprawdopodobniejsza lokalizacja : lewy brzeg na wysokości obecnego
Wzgórza Polskiego.
● W XVII w role portu miejskiego przejmuje port zlokalizowany na wschodnim
cyplu Kępy Mieszczańskiej. Wyposażony w żuraw odbierał towary
przywożone między innymi ze Szczecina. Modernizowany funkcjonował do
1945 roku.
● Niezależnie od w/w po obu stronach rzeki znajdowały się mniejsze porty
należące do klasztorów i kupców wrocławskich.
● 1842-44 mały port „U ujścia Oławy”. Również zimowisko statków
parowych. Obecnie służy do wyładunku kruszywa z barek.
● 1888 Port Popowice na lewym brzegu Odry.
● 1897-1901 nowoczesny Port Miejski na Karłowicah w powiązaniu z
Kanałem Miejskim na powierzchni 37 ha basen portowy, 2.5 km nabrzeża,
magazyny i place składowe, elewator zbożowy, skład celny, od 1910
suwnica bramna. Przystosowany do odbioru drobnicy i towarów masowych.
Estakada do transportu miału węglowego dla elektrociepłowni.
● 1915 port Osobowice I, 1941 Osobowice II – zimowisko barek i holowników.
Rolę tą pełniły również baseny portów i awanporty śluz Zacisze, Szczytniki,
Różanka i Miejskiej
● 1929-30 Stocznia remontowa na prawym brzegu Kanału Żeglugowego w
pobliżu Śluzy Zacisze(basen, suchy dok, pochylnia). W okresie II wojny
światowej produkcja kiosków łodzi podwodnych dla Kreigsmarine.
● 1945 zniszczone obiekty portowe zostały przejęte od Armii Radzieckiej
przez Przedsiębiorstwo Państwowe „ Żegluga na Odrze” a w latach 90
kontrolę nad żeglugą przejmuje Odratrans SA..
Żegluga pasażerska na Odrze
Obecnie wycieczkowo rekreacyjna obejmująca odcinki Odry Górnej, Odry Starej po wyspę Opatowiecką. Przystanie: Kardynalska-Bulwar Piotra Włostowica, Złota Kaczka i Targowa- Bulwar Xawerego Dunikowskiego, Szczytnicka- Wybrzeże Wyspiańskiego, Zwierzyniecka- obok mostu Zwierzynieckiego i ogrodu zoologicznego. Zapraszamy na stronę internetową!
Odra wykorzystywana jest też do sportów wodnych. M.in. historyczne przystanie jacht klubu i klubów wioślarskich. Pierwszy tor wioślarski wytyczono w 80 latach XIX wieku na odcinku Bastion Ceglarski- jaz Bartoszowicki. Drugi tor projektu R. Konwiarza powstał na Kanale Powodziowym. Pawilon sędziowski i zadaszona trybuna przy linie startu i mety. Zdewastowane po II wojnie. Najstarszy murowany budek przystani wioślarskiej wzniesiono przez znany klub Ruder Verein „Wratislavia” przy obecnej ulicy Na Grobli 32 z hangarem od strony wodnej i kręgielnią. Obecnie w wioślarstwie wyróżnia się klub AZS Politechniki Wrocławskiej.
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odra. bulwar X. Dunikowskiego
Wroclawski Węzel Wodny
Na w.w.w. składają się urządzenia i budowle hydrologiczne oraz wodnomelioracyjne zlokalizowane na odcinku około 100 km koryt i bocznych odnóg Odry i jej dopływów oraz sztucznych przekopów i kanałów, w tym 35 km dróg wodnych, służące regulacji przeciwpowodziowej, poprawie warunków żeglugi, wykorzystaniu energii rzeki oraz wykorzystaniu wód do celów komunalnych. W.w.w. ze względu na czas powstania, wielotematyczność i rozmiar jest względem unikalnym systemem w Europie, zaś większość urządzeń technicznych pochodzących z XIX i XX w posiada szczególną wartość zabytkową. Do w.w.w. zalicza się następujące obiekty.
● Śródmiejski w.w. ze Stopniem Piaskowym i Mieszczańskim
● Szczytnicki w.w. ze Stopniem Wodnym Szczytniki i bramą powodziową
● Stopień Wodny Rędzin, Różanka, Zacisze
● Stopień Piaskowy-klasztorny
● Jaz św. Macieja, pierwotnie faszynowo-palowy od XVIII w z ruchomą
zastawką zamykał rzekę pomiędzy Tamką (dawna wyspa św. Macieja) a
Wyspą Piaskową tworząc warunki do budowy na Tamce pierwszego w
centrum Wrocławia młyna wodnego oraz później, na lewym brzegu rzeki,
kunsztu św. Macieja (element wodociągów miejskich). Na początku XX w
jaz zmodernizowano tworząc upust zasuwowy, stały próg i przepławkę dla
ryb.
● Stały jaz św. Klary między Wyspa Bielarską a prawym brzegiem Odry.
● Stopień Mieszczański związany jest z kształtowaniem się
mieszczańskiego ośrodka przemysłowego w XIII i XIV wieku. Położony
wyżej Stopień Piaskowy z upływem czasu wprowadził zmiany dna rzeki na
wysokości Kępy Mieszczańskiej tworząc warunki do wykorzystania w tym
miejscu energii wody. W pierwszej kolejności zagospodarowano wschodni
cypel wyspy zabezpieczając go palisadą, przez Odrę przeprowadzono
przeprawę a drewniane jej elementy początkowo spełniały role jazu.
Ostatecznie o budowie jazu przy Kępie przesądziła umowa w 1334
spisana z Mikołajem Wierzynkiem dotyczą budowy młyna. Na nabrzeżu, w obrębie Furty Młyńskiej, oraz na Kępie zaczęły działać napędzane wodą młyny, folusz, słodownie, papiernia, wodociągi. W końcu przeniesiono tu port miejski. Później powstały manufaktury, rafineria cukru (obecnie „Herbapol”) a postęp techniczny coraz częściej pozwalał zastępować koła młyńskie maszynami parowymi a z czasem silnikami elektrycznymi. W latach 20 XX wieku po raz kolejny przebudowano stopień Mieszczański, w miejscu młynów stanęły elektrownie wodne będące przykładem przemysłowej architektury stylu „ Neues Bauen”.
● Stopień wodny Szczytniki: jaz na Starej Odrze, Śluza Szczytniki, dalej
brama przeciwpowodziowa. Pierwszy jaz faszynowo kamienny powstał
wraz z przekopem Bartoszowickim i rozdziałem wód na Starą i Górną Odrę.
Stopień zmodernizowano w XVIII w ponownie w XIX wraz z przerzuceniem
transportu wodnego na Starą Odrę i Kanał Miejski. Obecnie stopień piętrzy
wodę na potrzeby żeglugi i ochrony powodziowej. Urządzenia przechodzą
remont kapitalny po powodzi w 1997.
● Stopień Wodny Brtoszowice: jaz z mostem jazowym kanału
powodziowego. Sluza z mostem kanału żeglugowego, Stopień Wodny
Opatowice: jaz na Odrze i śluza kanału Opatowickiego.
● Stopień Wodny Zacisze: jaz na kanale powodziowym i śluza kanału
żeglugowego. Jaz przepuszcza wody powodziowe i kry lodowe bezpieczną
drogą poza śródmieście, piętrzy też wody dla kąpieliska Morskie Oko i
pływalni Stadionu Olimpijskiego oraz toru regatowego na kanale
powodziowym.
● Stopień Wodny Różanka: jaz na Odrze i śluza na Kanale Żeglugowym.
Służą do utrzymania żeglugi na kanale żeglugowym na odcinku Zacisze-
Różanka. Rozwiązania techniczne należą do unikalnych w Europie. Układ
napędowy maszynowni z możliwością ręcznego sterowania zawiera relikty
produkcji Siemens Schucher Werke.
● Stopień wodny Rędzin: zamyka od dołu współczesną wrocławską drogę
wodną z zadaniem utrzymania wystarczającego dla żeglugi piętrzenia wody
na Odrze i ochrony przeciwpowodziowej. Na stopień składają się
przepławka dla ryb, dwie śluzy, mosty drogowe, jaz konstrukcji stalowej,
trzyprzęsłowej z kratowym stalowym mostem jazowym wspartym na
czterech żelbetowych filarach.
Foto: wroclaw.hydral.com.pl, rzeka Odra, widok z Mostu Piaskowego
Wodociągi miejskie
Jednym z głównych problemów mieszkańców miast średniowiecznych było zaopatrzenie w wodę. Mieszkający w sąsiedztwie rzek i fos bezpośrednio z nich czerpali wodę. Większość jednak korzystała ze studzien wykopanych przy posesjach lub placach miejskich. W 1272 książe Henryk IV wydał zgodę na „prowadzenie i korzystanie wody z Odry”. Odtąd pobierano wodę czerpakowymi kołami stojącymi na brzegu rzeki do drewnianych rurociągów i dalej bogatym do domów, biednym na plac. 1386 pierwsza wieża ciśnień przy Furcie Młyńskiej zwana rurmusem. Od XVI wieku zaczęto wprowadzać pompy tłokowe napędzane siłą mięśni ludzi lub zwierząt. W XIX były to już urządzenia parowe. W 1871 oddano do użytku zakład wodociągowy Na Grobli - jedne z najnowocześniejszych w owym czasie wodociągów miejskich w Europie. Zakład składał się z wierzy ciśnień, naziemnych zbiorników wody czystej, odżelaziacza, stawów odstojnikowych. Wodę pobierano z ujęć gruntowych i awaryjnie z Odry. Dzisiaj wieża ciśnień jest zaliczana do zabytków techniki i architektury XIX wieku. 136 letnia wieża iluminowana w nocy jest jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów nabrzeża Odry. Wnętrze kryje maszyny parowe wbudowane w trzykondygnacyjny budynek. 24 metrowa konstrukcja maszyn została wyprodukowana w 1879 w zakładach Gustawa Heinricha Ruffera przy Lorenzgasse (obecnie ulica Sikorskiego). Cylindry obudowano drewnem cedrowym. Poszczególne kondygnacje podpierają żeliwne kolumny korynckie a na piętra prowadzą najwyższe w Polsce spiralne i bogato zdobione żeliwne schody. W 1896 powstaje Przepompownia Świątniki. W latach 50 okazało się że wysokość wieży nie zapewnia dostaw wody na górne piętra odległych osiedli rozrastającego się Wrocławia. Dziś sprawę poboru i rozprowadzenia wody jak również utylizację ścieków miejskich rozwiązują dwa nowoczesne zakłady: MPWiK na Mokrym Dworze oraz Oczyszczalnia Scieków „Janówek”.
