Festung Breslau, obrona Twierdzy Wrocław w 1945 r.
„Dzisiaj nie zobaczymy już zgliszczy miasta, nie poczujemy ceglanego pyłu ani dymu palących się domów, nie usłyszymy wybuchu pocisków, nie wejdziemy do rozległego systemu tuneli. Możemy jednak udać się śladami Festung Breslau z przewodnikiem, szlakiem po miescie ogarniętym wojenną pożoga”
W okresie II Wojny Światowej potencjał obronny Twierdzy Wrocław został wzmocniony poprzez budowę wielu schronów przeciwlotniczych a także podziemnych i naziemnych, pełniły funkcje wojskowych stanowisk dowodzenia, a także magazynów wojskowych, szpitali, a także jako schronienie dla ludności cywilnej miasta ( były zazwyczaj wyposażone w agregaty prądotwórcze, ogrzewanie oraz filtry zabezpieczające przed gazami bojowymi ).
Schrony rozmieszczone były w większości osiedli wrocławskich, a do większych należały :
a. Schrony podziemne :
● przed Dworcem Głównym - kolejowym,
● na Wzgórzu Partyzantów (dawny Bastion Sakwowy),
● na pl. Solnym,
● na pl. Nowy Targ.
b. Schrony naziemne :
● przy pl. Strzegomskim - z 1941 r. (wg proj. R. Konwiarza), 6-cio
kondygnacyjny, na planie koła, z dwoma prostokątnymi aneksami i walcowatym zwieńczeniu, o murach żelbetonowych grubości 1,1 m. Elewacje oprócz otworów wentylacyjnych podkreślają gzymsy między kondygnacyjne oraz szczytowy. Fasada wschodnia była ozdobiona boniowaniem ( wówczas był tu herb faszystowskich Niemiec). We wnętrzu mieściła się centralna klatka schodowa łącząca biegnące po obwodzie oraz promieniście korytarze prowadzące do niewielkich pomieszczeń.
● przy ul. Ołbińskiej (nieco mniejszy pochodzący z 1941 r. także proj. R.
Konwiarza)- żelbetonowy (elementy dekoracyjne z granitu ), 5 kondygnacyjny, w centralnej części zwieńczony walcowatą nadbudową. Dekoracje elewacji znacznie skromniejsze. Wnętrze jak w schronie przy pl. Strzegomskim, czyli centralna klatka schodowa i promieniście rozchodzące się korytarze do małych pomieszczeń.
● przy ul. Stalowej z 1943 r., bardzo ciekawy architektonicznie (projekt
R.Steina i R. Konwiarza), na planie litery L - 5 kondygnacyjny, z żelbetonu oraz o granitowych dekoracjach, z przylegającą częścią murowaną, mieszkalno - gospodarczą. W przyziemiu i na narożnikach obiekt dekoracyjnie boniowany, a elewacje rozczłonkowane regularnymi otworami wentylacyjnymi. Środkowe wejście (obecnie zamurowane) nawiązuje do monumentalnej bramy fortecznej.
● przy ul. Ładnej, 4 kondygnacyjny, na planie prostokąta, z żelbetonu o
grubości 1,8 m â w formie bardzo surowy, nakryty 2-spadowym dachem spełniającym funkcje maskujące. Dekoracje podkreśla jedynie wejście od strony ulicy oraz naroża i szczyt.
Warto zaznaczyć, że w okresie II Wojny Światowej Wrocław został zniszczony w ok. 60-70 %, w znacznej części w wyniku decyzji dowództwa niemieckiego, gdyż wypalano i burzono całe osiedla (szczególnie w zachodniej i południowej części miasta), a także narożniki domów - aby otworzyć pole ostrzału dla artylerii i broni maszynowej, a z gruzu budowano barykady zamykające wyloty tras komunikacyjnych i ulic. Ponadto duże przestrzenie miały ułatwić dokonywanie zrzutów lotniczych dla zaopatrzenia wojskowego miasta, a także stworzyć warunki do lądowania i startu samolotów - np. wyburzono gęsto zabudowaną dzielnicę (obecny pl. Grunwaldzki) pod lądowisko samolotów- taki sam los spotkał obecny pl. Wolności. (Fragmenty materiałów autorstwa p. J. Szulca, przewodnika miejskiego po Wrocławiu)
Wzgórze Partyzantów (Wzgórze Liebicha)
W czasie II wojny światowej, aż do 14 marca 1945 roku w przeogromnym schronie znajdującym się pod wzgórzem mieściło się stanowisko dowodzenia drugiego komendanta Festung Breslau - Hansa von Ahlfena. Wtedy dla bezpieczeństwa wysadzono wieżę widokową, jednakże niedługo później na wzgórzu umieszczono ciężkie haubice ( podobnie na obecnym Wzgórzu Ceglanym ). Przez miejską ludność zniszczenie wieży było odbrane jako efekt nalotu, tak też głosiła propaganda.
Już po wojnie, w czasie przesłuchań dawnych SS-manów, jeden z nich zeznał, że w drugiej połowie kwietnia 1945 roku ( czyli na około dwa tygodnie przed zdobyciem miasta przez Rosjan ) zaczęto budowę komory-schowka. W tej skrytce podobno ukryta została połowa wrocławskiego złota i dokumenty wrocławskiego Gestapo.
Anonimowy funkcjonariusz, który zajmował się tą sprawą, nie mogąc nikogo zainteresować sprawą schowka w latach 1951-52 całą dokumentację zdał do archiwum.
W latach osiemdziesiątych okazało się, że w dziwnych okolicznościach cała dokumentacja gdzieś się zawieruszyła.
Kalendarium Festung Breslau
Gdy armia radziecka w dniu 12 stycznia 1945 roku rozpoczęła wielką ofensywę na linii Odra-Wisła, Wrocław był praktycznie nie dotknięty jeszcze wojną. Poprzez przeniesienie gospodarki z zachodnich terenów Niemiec na wschód, narzucenie przesiedlenia przymusowych robotników oraz przypływ uciekinierów, ludność miasta wzrosła do 1 miliona. Jesienią 1944 roku Hitler ogłosił miasto „twierdzą” (Festung Breslau), która za żadną cenę nie mogła kapitulować.
Gauleiter Hanke w dniu 19 stycznia wydał nakaz ewakuacji miasta – o wiele za późno, aby umożliwić tylu ludziom zorganizowaną ewaluację. Drogi były w tym czasie już przepełnione uciekającymi z terenów wschodnich. Ponieważ nie było odpowiedniej ilości pociągów, ludność była zmuszona opuszczać miasto piechotą przy niskich temperaturach. Wielu mieszkańców miasta zamarzło lub zmarło z przemęczenia.
Gdy 15 lutego pierścień nacierających wojsk radzieckich zamkną się wokół miasta, znajdowało się w nim jeszcze blisko 200 tys. cywilów – wśród nich dziesiątki tysięcy przymusowych robotników, więźniów obozów koncentracyjnych oraz jeńców wojennych. Mimo znacznej przewagi wojsk radzieckich, komendant miasta odmówił kapitulacji. W kolejnych trzech miesiącach walk o miasto, wielki jego obszar uległ całkowitemu zniszczeniu. Ogromne szkody wyrządzili również niemieccy żołnierze, wysadzając i podpalając całe ciągi ulic tworząc „cele obronne”. Lokując dowództwo i punkty bojowe w historycznych budynkach, ryzykowano zniszczenie zabytków w centrum miasta.
Niszczenie miasta przez niemieckie władze sięgnęło szczytu, gdy nakazano budowę pasa startowego w centrum miasta. W celu utworzenia lotniska wewnątrz miasta, zmuszono robotników przymusowych oraz pozostałych niemieckich mieszkańców do rozbiórki budynków i wyrównywania terenu przy ulicy Kaiserstrasse (plac Grunwaldzki). Musieli pracować podczas nieustającego ostrzału wojsk radzieckich. Gauleiter Hanke powołał gwardię siejącą strach, która terroryzowała pozostałych jeszcze mieszkańców, zmuszając ich do pracy i grożąc egzekucjami.
Dopiero w dniu 6 maja – dwa dni przed końcem wojny i po wielotygodniowych dywanowych bombardowaniach przez siły radzieckie – komendant twierdzy Hermann Niehoff skapitulował.
Odrzucając wcześniejsze możliwości kapitulacji, Gauleiter Hanke oraz Hermann Niehoff odpowiadali za śmierć dziesiątek tysięcy mieszkańców. Gdy pierwszy polski burmistrz, Bolesław Drobner, w dniu 10 maja przyjechał do Wrocławia, przejął miasto, które w dużej mierze było zniszczone.
● 25 sierpnia 1944r.
- Ogłoszenie Wrocławia miastem-twierdzą
● Sierpień – grudzień 1945
- Budowa pozycji „Bartold” wokół Wrocławia.
Miasta-twierdze (Wrocław, Opole) i miasta-punkty oporu (Ścinawa, Brzeg, Koźle i Racibórz) uzupełniały niemieckie pozycje obronne wzdłuż Odry (żelbetonowe schrony bojowe, 3 do 5 na 1 km frontu, zamykające ogniem oba brzegi Odry, rowy strzeleckie, zapory z drutu kolczastego i pola minowe).
W mieście modernizowano stare forty, wznoszono nowe bunkry i schrony, gromadzono zapasy.
Zewnętrzna linia umocnień (pozycja Bartold”) przebiegała na prawym brzegu Odry od Brzegu Dolnego do Obornik, Trzebnicy, Borowej i Miłoszyc po ujście Młynówki Jeleckiej do Odry. Na lewym brzegu umocnienia niepełne biegły od Marcinkowic, przez Żurawinę, Kąty Wrocławskie do Brzegu Dolnego. Pierścień wewnętrzny oparty był na linii Widawy od północy, Bystrzycy od zachodu i na wysokich nasypach obwodowej linii kolejowej od południa. W razie wyczerpania wszystkich możliwości obrony planowano zniszczenie obiektów wojskowych, dróg i mostów, zakładów użyteczności publicznej i przemysłowych, także budynków mieszkalnych.
● Październik 1945
- Pierwszy radziecki nalot lotniczy na Wrocław
- Dekret Hitlera o utworzeniu Volkssturmu
● 12 stycznia 1945
- Rozpoczęcie operacji wiślańsko-odrzańskiej przez 1 Front Ukraiński
● 17 stycznia 1945
- Stan podwyższonej gotowości bojowej na terenie VIII Okręgu Wojskowego Wehrmachtu (obszar Śląska i obszar Sudecki)
● 19 stycznia 1945
- Przełamanie umocnień na dawnej granicy polsko-niemieckiej z 1939r. przez wojska 1 Frontu ukraińskiego
- Zarządzenie dowództwa niemieckiego o pieszej ewakuacji ludności cywilnej
● Od 22 stycznia 1945
- Walki na południe i północ od miasta, tworzenie przyczółków, wyzwolenie Sycowa, Twardogóry, Trzebnicy, Oławy, Ścinawy, Brzegu. Początek walk o miasto n/ Widawą.
● Od 8 luty 1945
- Początek natarcia głównego z przyczółków pod Ścinawą i Malczycami, wyzwolenie Legnicy i Bolesławca
● 15/16 luty 1945
- Okrążenie Wrocławia i początek właściwego oblężenia miasta przez 6. Armię 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem gen. W. Głuzdowskiego
● 17-21 lutego 1945
- Opanowanie Żernik, Kleciny, Oporowa, Partynic, Ołtaszyna i Brochowa
● 22 luty 1945
- Początek szturmu. Natarcie w południowych dzielnicach.
● 23 lutego 1945
- Początek budowy przez Niemców lotniska w rejonie Placu Grunwaldzkiego
do 27 marca. Osiągnięcie linii obecnych ulic: Jesionowej, Kamiennej, Borowskiej, Sanockiej, Lwowskiej, po płd. skraj pl. Pereca i zakłady Junkers na Grabiszyńskiej. Na zachodnim odcinku zdobyto Pracze Odrzańskie, Leśnicę, Złotniki, Starachowice z lotniskiem, Żerniki i Grabiszynek, na prawym brzegu Widawę, Lipę Piotrowską, Polanowice, Psie Pole.
● 29 marca 1945
- Przybycie 2 Armii Wojska Polskiego pod Wrocław (przegrupowana nad Nysę
Łużycką)
● 15-30 marca 1945
- Próby odblokowania miasta przez Niemców udaremnione na płd. zachód od Opola.
● 1 – 25 kwietnia 1945
- Stopniowe wypieranie Niemców z dzielnic zachodnich - zdobyto Maślice, Kuźniki, Nowy Dwór, osiedle i lotnisko Gądów, fabryki Linke-Hofmann i FAMO, forsując nasypy kolejowe i docierając do portu miejskiego na Odrze (ul. Długa), ruin kościoła św. Mikołaja, ulic Szczepińskiej, Dobrej, Braniborskiej i przedpola Dw. Świebodzkiego
● 6 maja, o świcie 1945
- Ucieczka Gauleitera Hankego samolotem
● 6 maja, godz. 18.20 1945
- PODPISANIE KAPITULACJI garnizonu Festung Breslau
● 8 maja 1945
- Zakończenie wojny
● 14 marca 1945
- Mianowanie St. Piaskowskiego na pełnomocnika rządu polskiego na Dolny
Śląsk i Bolesława Drobnera na prezydenta Wrocławia
● 17 kwietnia 1945
- Utworzenie w Trzebnicy polskich władz wojewódzkich dla Dolnego Śląska
● 10 maja 1945
- Przybycie do Wrocławia głównej grupy operacyjnej dr Drobnera i naukowej prof. S. Kulczyńskiego
Dowódcy Festung Breslau:
1.10.1944 – 1.02.1945, gen. mjr Johannes Krause (1893-1978)
3.O2 – 8.03.1945, gen. mjr Hans v. Ahlfen (1897-1966)
7.03 – 6.05.1945, gen. Herman Niehoff (1897 -1980)
Komisarz obrony Rzeszy Gauleiter Dolnego Śląska Karl Hanke
Wrocław został ogłoszony twierdząpo osiągnięciu linii Wisły przez Armię Czerwoną. Walki o Wrocław w działaniach na froncie wschodnim, to ewenement. Toczyły się w cieniu głównych operacji (Wisła, Odra) i walk o Berlin, jednak trwały jeszcze po zdobyciu Berlina, wcześniej Budapesztu i Wiednia, trwały także najdłużej (Wrocław 100 dni łącznie w tym 80 w oblężeniu; dla porównania Budapeszt 50 dni, Berlin 13 dni; powstanie warszawskie trwało 62 dni).
Wrocław był siedzibą dowództwa VIII okręgu Wehrmachtu, zapasowego, z zadaniem przygotowywania rezerw dla oddziałów walczących na froncie. Po bitwie pod Stalingradem, gdy w styczniu 1945 nastąpiła ofensywa wojsk radzieckich na froncie ukraińskim, okręg ten liczył ok. 320tys. żołnierzy w oddziałach zapasowych, szkolnych i garnizonowych. Siły garnizonu liczyły ok. 65 tys. żołnierzy i volkssturmistów, w tym silny korpus artylerii (ok. 480 dział i moździerzy), garnizon posiadał duże zapasy materiałów artyleryjskich i żywności.
Stanowisko dowodzenia drugiego komendanta Festung Breslau, Hansa von Ahlfena aż do 14 marca 1945 roku mieściło się w potężnym schronie podziemnym Bastionu Sakwowego, po przebudowie tamtejszych kazamatów. Dla bezpieczeństwa wysadzono wieżę widokową, na wzgórzu umieszczono ciężkie haubice, podobnie na Wzgórzu Ceglanym. Gdy ob. Wzgórze Partyzantów znalazło się za blisko linii frontu, dowództwo przeniosło się do podziemia d. klasztoru Kanoników Regularnych na Piasku.
We Wrocławiu w r. 1944 przebywało ok. miliona ludzi, w tym szukających schronienia przed bombardowaniami w Rzeszy (r. 1939 ok. 670 tys. mieszkańców). Do 25 stycznia 1945r. ewakuowano ok. 750 tysięcy. Po ewakuacji pozostał Volkssturm, pracownicy przemysłu zbrojeniowego, zatrudnieni przy budowie okopów i innych pracach, w tym przy wyburzeniach i budowie lądowiska na ob. Pl. Grunwaldzkim od 23.02.1945 (na polecenie Hankego, który jako jedyny odleciał stamtąd pod koniec wojny).
Frontem ukraińskim dowodził marszałek Koniew, który polecił zdobycie Wrocławia 6. Armii pod dowództwem gen. Władimira Głuzdowskiego, liczącej od 48 do 55 tys. żołnierzy, więc stosunek sił był dla strony radzieckiej niekorzystny. Według oceny wojskowych gen. Głuzdowski okazał się świetnym dowódcą (ur. 1903 w Tbilisi, pochodził z polskiej rodziny, dziadek zesłaniec po powstaniu styczniowym).
Przyczółki na północ i na południe od Wrocławia zostały uchwycone szybko po przełamaniu frontu niemieckiego. Wskutek wyczerpania wojsk i zapasów nastąpiło zatrzymanie operacji. Wrocław został okrążony w nocy z 15/16 lutego 1945r. Początkowe uderzenie niewielkimi siłami nastąpiło od południa, wzdłuż obecnych ulic Borowskiej i Powstańców Śląskich. Walki toczyły się o każdy budynek i barykadę z gruzu w wypalonych przez Niemców całych dzielnicach. Główne uderzenie miało nastąpić od zachodu.
Ogromne znaczenie dla oblężenia miały również działania lotnicze, które skutecznie utrudniały uzupełnianie zaopatrzenia twierdzy.
Gdy Gauleiter Hanke uciekł z Wrocławia, dowództwo niemieckie zdecydowało się skapitulować. Spotkanie parlamentariuszy miało miejsce na skrzyżowaniu ul. Powstańców Śląskich i ul. Lwowskiej, a sporządzenie dokumentów w sztabie pułku radzieckiego przy ul. Kamiennej 46.
Akt kapitulacji został podpisany 6 maja 1945r. przez gen. Niehoffa w willi Colonia przy dzisiejszej ul. Rapackiego 14 w obecności parlamentariuszy. Do niewoli wzięto ok. 45 tys. Jeńców, w tym 2 hitlerowskich generałów i 1113 oficerów. Berlin skapitulował 2 maja.
Ze względu na brak lub niedostępność źródeł walki o miasto nie doczekały się monografii. Tym cenniejsze są dzienniki katolickiego księdza Paula Peikerta, proboszcza parafii św. Maurycego w latach 1932-46, który przeżył oblężenie miasta. Dzienniki te wydano we fragmentach jako Kronikę dni oblężenia 22 I – 6 V 1945 (1964) i w oryginale Festung Breslau In den Berichten eines Pharers 22 Jan bis 6 Mai 1945 (1966).
Miasto zostało zniszczone w 66 %, doświadczyło też ogromnych strat w ludziach. W czasie oblężenia zginęło ponad 80 tys. cywilnych mieszkańców i 17 tysięcy żołnierzy obu stron, 23 tys. zostało rannych.
Obraz miasta po wojnie ilustruje bogata archiwalna dokumentacja zdjęciowa, przedstawiana w miejscach najczęściej odwiedzanych przez mieszkańców i turystów, także w licznych publikacjach o Wrocławiu.
Najbardziej zniszczone części, to południe i zachód miasta, gdzie toczyły się walki o Wrocław, a także zabytkowy Ostrów Tumski, Wyspa Piaskowa i sąsiednie wyspy odrzańskie, gdzie w ostatnich miesiącach wojny mieściło się dowództwo twierdzy, stanowiska artyleryjskie i magazyny materiałów wybuchowych. Bardzo ucierpiała miejska starówka.
Do dziś istnieją schrony przeciwlotnicze wzniesione podczas II wojny dla ludności cywilnej. Pełniły one również role magazynów, szpitali, wojskowych stanowisk dowodzenia, były wyposażane w agregaty prądotwórcze, ogrzewanie i zabezpieczenie przed gazami bojowymi. Liczne niewielkie schrony podziemne zbudowano na terenie wielu osiedli, większe np. pod Dworcem Głównym, na obecnym wzgórzu Partyzantów, na Pl. Solnym. Swoistym przypomnieniem twierdzy są potężne schrony naziemne pospolicie zwane bunkrami, wznoszone od r. 1941, w tym największy na Pl. Strzegomskim wg proj. Richarda Konwiarza, 6-kondygnacyjny na planie koła, z żelbetonu o grubości 1,1 m. Podobny, 5-kondygnacyjny, wykonany z żelbetonu i granitu znajduje się przy ul. Ołbińskiej. Bunkier z 1943r. przy ul. Grabiszyńskiej/Stalowej w kształcie L (R. Konwiarz i R. Stein) był inspirowany budowlą więzienia dla kobiet w Wuerzburgu. Schron przy ul. Ładnej wzniesiono z żelbetonu o grubości 1,8m na planie prostokąta.
Na podstawie: wykładu Kursu Przewodników PTTK, Encyklopedii Wrocławia, Wyd. Dolnśl. 2000 R. Majewski, Wrocław – godzina zero, KAW 1985
|