Wrocław w III Rzeszy (Naziści w Breslau)
W urbanistyce Wroclawia do dnia dzisiejszego zachowalo się wiele pamiątek po nazistach i ich monumentalnej architekturze.
"Material, jaki zostal wykorzystany w artykule ma charakter informacyjny.
Tekst i zdjęcia w sposób obiektywny prezentują wydarzenia z lat 1938-39 i nie slużą propagowaniu ideii faszystowskich."
Po dojściu do władzy nazistów rozpoczęto kampanię deslawizacji Śląska, zmieniając dawne brzmiące z polska i słowiańska nazwy miejscowości. 10 maja 1933 na Placu Wolności (wtedy Schloßplatz) odbyło się palenie książek. Wrocław utracił w 1938 swój nadany przez niemieckiego cesarza herb, zmieniony na bardziej niemiecki (vide: Herby Wrocławia). Na Tarnogaju powstał jeden z pierwszych w Niemczech obozów koncentracyjnych, szybko zlikwidowany.
Podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku doszlo do antyżydowskich zamieszek, splądrowano liczne sklepy i domy należące do Żydów. Spalono większość synagog, w tym największą Nową Synagogę. W przeddzień napadu na Polskę w 1939 koncentrowały się tu oddziały Wehrmachtu i stąd wyruszyły na wschód. W niedzielę 17 września 1939 r. w kościele św. Marcina po raz ostatni odprawiono mszę św. podczas której użyto języka polskiego (sama msza była wtedy oczywiście łacińska), m.in. śpiewano Boże, coś Polskę. Jesienią 1939 do więzienia na Kleczkowskiej przywieziono kilkuset czeskich więźniów, zatrzymanych podczas masowych aresztowań. Później, w czasie trwania wojny, przez wrocławskie więzienia i areszty przewinęło się wiele osób, część z nich skazana została na śmierć na gilotynie. Łącznie w tym więzieniu zginęło 869 więźniów, w tym 363 Czechów i znaczna liczba Polaków.
Foto: Ulica Świdnicka we Wrocławiu
25 lipca 1944 miasto zostało ogłoszone twierdzą (Festung Breslau). 19 stycznia 1945 na rozkaz gauleitera Śląska Karla Hankego dokonano przymusowej pieszej ewakuacji większości pozostającej jeszcze w mieście ludności cywilnej. Jak się ocenia, podczas ewakuacji z zimna i przemęczenia zginęło aż 90 tys. osób. Pozostali zapełnili ulice Drezna na krótko przed nalotami dywanowymi. Słynne bombardowania dywanowe RAFu, które doprowadziły Drezno do zniszczenia w stopniu porównywalnym z Warszawą, spowodowane zostały naciskami Stalina na zachodnich aliantów, by utrudnić Niemcom obronę Wrocławia. Przez cztery miesiące, od 13 lutego do 6 maja 1945, Wrocław był oblegany przez wojska 1. frontu ukraińskiego, dowodzone przez marszałka Koniewa.
Podczas ciężkich walk obie strony podpalały całe kwartały domów, a załoga twierdzy, siłami robotników przymusowych i cywili, wyburzyła połowę dzielnicy w okolicach dzisiejszego pl. Grunwaldzkiego, by zbudować lotnisko zapasowe. Od 15 lutego do 1 maja Luftwaffe utrzymywała most powietrzny z Rzeszą. Przez 76 dni wykonano niemal 2 tysiące lotów i przewieziono do oblężonego miasta 1638 ton zapasów. Dowódca twierdzy, generał Niehoff, po negocjacjach z generałem Głuzdowskim podpisał kapitulację 6 maja 1945 roku. Jako jedno z ostatnich miast niemieckich, Wrocław padł cztery dni po zdobyciu Berlina, na dwa dni przed ogłoszeniem końca wojny w Europie. (Źródło: Wikipedia)
 Foto: Dworzec Główny we Wrocławiu
Wrocław w roku 1933
Wrocław (Breslau), stolica regionu śląskiego (Schlesien), był na początku lat 30-tych metropolią, liczącą 625 tys. mieszkańców. Kryzys ostatnich lata Republiki Weimarskiej widoczny był również w mieście: wysokie bezrobocie we Wrocławiu wynosiło ok. 25%, a na tle ekonomicznego kryzysu, radykalne partie polityczne zyskiwały znacznie na poparciu. Wybuchy przemocy w sporach między zwolennikami różnych partii dominowały co raz bardziej. Już przed dojściem do władzy nazistów w styczniu 1933 roku, życie publiczne w mieście było zakłócane terrorem ze strony nazistowskich bojówek.
Duże partie demokratyczne (Socjaldemokraci, Katolickie Centrum i Liberalna Partia Demokratyczna DDP), które tworzyły fundament polityczny republiki, traciły w całym kraju poparcie. Radykalna lewica i prawica – głównie Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) i Niemiecka Partia Komunistyczna (KPD), które zwalczały republikę, odnotowywały wzrost poparcia. Ostatecznie 30 stycznia 1933 roku Kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler. W tym czasie, również i on nie posiadał większości bezwzględnej w Reichstagu.
Foto: Wejście główne, Dworzec Główny we Wrocławiu
Wrocław było fortecą partii NSDAP. Naziści byli w stanie już w latach 20-tych właśnie tam odnosić ponadprzeciętne wyniki wyborcze. Socjaldemokraci – w pierwszych latach Republiki stanowiący jedną z najsilniejszych partii – tracili poparcie w mieście. Podczas wyborów w marcu 1933 roku, Wrocław należał do siedmiu okręgów, w których partia nazistowska zdobyła bezwzględną większość głosów.
Narodowy socjalizm we Wrocławiu (1933-1945)
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) w latach 1933-45 stałą się jedyną dozwoloną partią w Niemczech. Od czasu jej założenia w roku 1920, partia ta miała na celu zastąpienie republiki państwem totalitarnym, z wodzem na czele. Jej program bazował na ekspansywnym nacjonalizmie oraz na antysemityzmie i rasistowskiej wizji świata.
Partia NSDAP jeszcze w ostatnich latach istnienia Republiki Weimarskiej odnotowała znaczny przypływ członków, później w latach dyktatury była już partią masową. Liczba członków w grudniu 1925 roku wzrosła z 27 tyś, do ponad 1,4 miliona w styczniu 1933 roku, a w 1945 roku liczyła już 8,5 miliona członków. W lat 1933-1945 główną funkcją NSDAP była propagandowa indoktrynacja dążąca do politycznej kontroli społeczeństwa. Równocześnie dążyła do przejęcie zadań opiekuńczo-społecznych pozorując realizację ideału wspólnoty narodowej.
Partia NSDAP dysponowała szeroką siecią różnych ugrupowań, które umożliwiały szeroki dostęp do wszystkich grup społecznych. SA, SS, organizacja młodzieżowa Hitlerjugend oraz Narodowosocjalistyczny Związek Kobiet są jedynie nielicznymi, znanymi przykładami.
Foto: Ulica Piłsudskiego we Wrocławiu
Umacnianie władzy: unifikacja i propaganda
W początkowych miesiącach władzy, naczelnym dążeniem nazistów było zdobycie totalitarnego wpływu. Obok aresztowań i zastraszeń przeciwników politycznych, unifikacja życia politycznego oraz społecznego w myśl narodowosocjalistycznej ideologii było nadrzędnym celem. Ustawy unifikujące z 1933 roku pozbawiły władzy dotychczasowe, niepodległe rządy landów i poprzez to została zniesiona federalna konstytucja Niemiec. Do lipca 1933 roku zostały rozwiązane wszystkie niezależne partie, zrzeszenia i związki zawodowe i tak wyrugowano wszelkie formy opozycji. Długotrwałym celem polityki unifikacji była całkowita centralizacja władzy państwowej w rękach Führera.
Z polityką unifikacji, wiązało się tworzenie systematycznej i centralistycznie zarządzanej ideologicznej propagandy masowej. W dniu 13 marca 1933 roku utworzono Ministerstwo do Spraw Oświecenia Narodowego i Propagandy – stanowisko Ministra objął Joseph Goebbels. Stałymi elementami propagandy nazistowskiej było tworzenie atmosfery kultu jednostki wokół Führera, pompatyczne inscenizacje masowych wieców oraz politycznych, sportowych i kulturalnych imprez masowych. Używając łatwych do zapamiętania symboli oraz haseł, stwarzano obraz homogenicznej wspólnoty narodowej, celem było również napiętnowanie Żydów oraz komunistów jako obcych i tak zwanych wrogów narodu oraz wykluczenia ich w sposób radykalny.
Foto: Dworzec Główny we Wrocławiu
Palenie książek
Macki władzy obejmowały coraz rozleglejsze obszary życia kulturalnego i duchowego, co wykorzystywano do celów propagandowych. Ta chęć zawładnięcia życiem kulturalnym w połączeniu z propagandą, dała się szczególnie poznać w postaci palenia książek, które było organizowane przez Niemiecki Związek Studencki (Studentenschaft) i miało charakter masowy. Odbyło się w wielu niemieckich miastach w dniu 10 maja 1933 roku. Na ten cel gromadzono książki i pisma autorów żydowskich, socjalistycznych oraz popierających republikę, poczym je publicznie spalano.
We Wrocławiu wydarzenie to określane przez prasę lokalną jako „wielka akcja czyszczenia” i „wytrzebienie nie-niemieckiego ducha” rozpoczęło się uroczystą ceremonią w Gmachu Uniwersytetu. Pochód studentów i pracowników uniwersytetu przemaszerował na Plac Zamkowy (dzisiaj Plac Wolności), gdzie studenci „zrzucili 85 centnarów zakazanej literatury”. Przy udziale tysiąca mieszkańców miasta rozpalono stos książek. Na następny dzień lokalna prasa pisała o „symbolicznym odrzuceniu wszystkiego co inne i obcego pochodzenia” oraz o „niszczeniu dzieł, które zatruwają duszę niemieckiego narodu”.
Foto: Wrocławski Ratusz, Rynek
Teatr we Wroclawiu
W 1933 roku we Wrocławiu było pięć teatrów, posiadających szeroki repertuar od muzyki klasycznej po współczesne spektakle. Wraz z przejęciem władzy znacjonalizowano je, przekształcając w jednolite spółki. Kierownictwo teatrów zrestrukturyzowano, osoby o niepożądanej politycznej lub nie-aryjskiej proweniencji zwalniano. Program przedstawień układano na nowo pod kątem propagandowym, sztuki żydowsko-marksistowskie bez kompromisowo cenzurowano. Powstała przy tym nowa teatralna elita, stawiała sobie ambitne cele: Wrocław miał się stać twierdzą kultury niemieckiej w rejonie pogranicza III Rzeszy. Aby pozyskać publiczność na nowe przedstawienia, rozwinięto silną machinę propagandową i specjalny system nagród. Dobrym przykładem tego jest przedstawienie Operetki Narodowej w imponującej Hali Stulecia, które można było oglądać za niesamowicie niską cenę.
Uniwersytet Wroclawski
Podporządkowanie Uniwersytetu ideologii nazistów odbyło się w bardzo szybkim tempie. Wrocław otoczony przez państwa słowiańskie miał stanowić na płaszczyźnie kulturalnej i naukowej fortecę niemieckości.
Dzięki ustawie o urzędnikach państwowych z dnia 7 kwietnia 1933 roku, utworzono podstawę prawną umożliwiającą zwalniania opozycyjnych i żydowskich profesorów. Sukces zawodowy jedynie w znikomym stopniu wiązał się z kwalifikacjami naukowymi. Od 1934 roku władze uniwersytetu coraz częściej korzystał z możliwości odbierania stopnia doktorskiego naukowcom, którzy wyemigrowali lub zostali zwolnieni – dotyczyło to w największym stopniu siły akademickie pochodzenia żydowskiego. W planie naukowym szkół pojawił się przedmiot nauka o rasach (Rassenlehre) i ideologia nazistowska zaczęła sukcesywnie dominować w życiu codziennym. Wiązało się z tym bezpośrednie wprowadzenie hierarchii w instytucjonalne działanie szkół wyższych. Uniwersytety przechodziły ewolucje od placówek naukowych do ośrodków kształcenia ideologicznego. Równocześnie nieliczne już stowarzyszenia i związki studenckie były pozbawiane niezależności bądź przez ich bezpośrednie zakazanie, bądź pod naciskiem wewnętrznym ze strony uniwersytetu.
 Foto: Ulica Wita Stwosza we Wrocławiu
Terror polityczny i wczesne obozy koncentracyjne we Wroclawiu
Na terenie całych Niemiec powstało 70 obozów koncentracyjnych, dodatkowo w aresztach gmachów sądowych oraz policyjnych powstało jeszcze ponad 30 oddziałów aresztu ochronnego. W pierwszych miesiącach, po objęciu władzy przez nazistów, aresztowano ponad 45 tyś. wrogów politycznych. W przeciwieństwie do obozów koncentracyjnych takich jak na przykład Dachau w pobliżu Monachium oraz Oranienburgu w pobliżu Berlina, większość tych dzikich obozów została rozwiązana po paru miesiącach.
Również we Wrocławiu powstał podobny obóz, na żądanie ówczesnego Komisarza Policji i przewodniczącego SA Edmunda Heinesa, utworzono go w południowej części miasta Dürrgoy (obecnie Tarnogaj) i Areszt śledczy (dziś Komenda Policji)
Areszt śledczy
w mieście zwany ‘kaszą’ – dla więźniów politycznych był piekłem. Dyrektor Grossekettler był wcześniej nieudolnym członkiem rady miejskiej, który wraz ze swoim sztabem SS i SA wprowadzał teraz krwawe rządy. (…) Więźniów, których do niego doprowadzano, obrzucał obelgami, najczęściej padały inwektywy: ‘złoczyńca, łajdak, świnia żydowska, zdrajca ojczyzny, marksistowska maciora’. Klawisze wtórowali mu podobnym tonem. A nawet starali się bardziej: przy każdej nadającej się okazji bili bez opamiętania, używając gumowych pałek.
Strażnicy pomocniczy Winkler i Winzek używali nawet karabinów do bicia. Strażnik Reiner miał zwyczaj traktować więźniów swoimi ciężkimi wojskowymi butami, kopiąc po całym ciele i plecach.Cele są zarobaczone – pluskwy można całymi garściami zbierać ze ścian i wrzucać do kubła. Jedzenie jest obrzydliwe – trzy, cztery razy w tygodniu podawana jest jedynie rozgotowana kasza, poza nią jedynie mąki i owsianka. Na kolację czerstwy chleb i tak zwana kawa, w niedziele z rzadka ser podpuszczkowy lub jeden śledź na dwóch więźniów.
Jedzenie podawane jest zawsze brudne – kiedyś w garze z zupą pływała połamana sztuczna szczęka. Kiedy niektórzy z więźniów odmówili przyjęcia swoich racji – zostali natychmiast zadenuncjowani do dyrektora, który nazwał ich „buntownikami” i zamknął na pięć dni w karcerze. Na czas odwiedzin przygotowywano specjalne cele oraz lepsze jedzenie oraz stosownie przygotowywano więźniów co mają mówić i jak odpowiadać... Pieniądze przesłane przez krewnych do strażników, były częściowo zawłaszczane. Więźniowie otrzymywali okruszyny lub w ogóle nic. Nawet kiedy proceder ten wyszedł na jaw, wszyscy winni zachowali swoje stanowiska w służbie...
Foto: Areszt śledczy, siedziba Komendy Głównej Policji we Wrocławiu
KZ Dürrgoy – obóz koncentracyjny Dürrgoy
W nocy przychodzili bandyci w mundurach, budzili więźniów kopniakami i wyprowadzali na zewnątrz. Było słychać ich krzyki i skowyt bitych do nieprzytomności w „baraku sanitarnym”. Wynoszono ich później na zewnątrz i wkładano głowy do beczki, aby doszli do siebie.
Po pożarze Reichstagu w lutym 1933 roku, naziści również we Wrocławiu nakazali masowe aresztowania członków ruchu robotniczego. Tylko w dniu 10 kwietnia 1933 roku uwięziono około 200 osób w tzw. areszcie ochronnym. Z powodu braku miejsc w budynku prezydium policji dla tak dużej liczby aresztowanych, utworzono na żądanie komisarza policji Edmunda Heinesa obóz koncentracyjny Dürrgoy. Ten położony w południowej części miasta obóz (dzisiejsza dzielnica Tarnogaj) został założony 28 kwietnia 1933 roku. Jego rolą było zastraszenie i izolowanie komunistów oraz elit demokratycznych we Wrocławiu.
Więźniowie zostali zmuszeni do wybudowanie obozu o własnych siłach, stanął on na terenie dawnej Fabryki Nawozu Silesia. Składał się jedynie z sześciu baraków z dachem pokrytym zwykła blachą falistą. Terenu ogrodzonego drutem kolczastym i instalacją elektryczną pod wysokim napięciem, strzegli członkowie SA i SS wspomagani przez policję pomocniczą. Panowały tam bardzo złe warunki higieniczne, więźniowie byli często zmuszani do pracy aż do 12 godzin dziennie, a codzienność wiązała się z gnębieniem i stosowaniem przez strażników przemocy fizycznej, ocierającej się o tortury.
Początkowa fala aresztowań objęła około 200 osób, do czasu rozwiązania obozu w sierpniu 1933 roku, liczba zatrzymanych wzrosła do 423, przy czym przez cały czas miały miejsce zwolnienia i nowe aresztowania. Większość z nich, po rozwiązaniu obozu przeniesiono do obozu Esterwegen, położonego niedaleko Osnabrück (północne Niemcy).
Dziś, na części tego terenu, znajduje się utworzone po wojnie wysypisko gruzu i nie ma żadnych śladów, wskazujących na istnienie przedwojennego obozu koncentracyjnego.
Foto: Plac Zamkowy we Wrocławiu
Kościoły w okresie narodowego socjalizmu
Totalitarne prawo narodowych socjalistów rozciągnęło się również na oba duże wyznania chrześcijańskie. Systematycznie miał być im odbierany jakikolwiek wpływ na społeczeństwo, tak aby móc realizować hegemonię ducha narodowo-socjalistycznego. Cel ten był dalekosiężny, przecież 96 % Niemców należało wtedy do jednego z tych dwóch wyznań. Statystka wyznaniowa dla Wrocławia z 1933 roku: 59 % protestantów, 37 % katolików.
Na początku narodowi socjaliści mieli w kościele katolickim zdecydowanych przeciwników. Na podstawie decyzji z 1931 roku, podjętej na konferencji biskupów w Fuldzie, wprowadzono zakaz członkostwa katolików w NSDAP. Jako reakcję na taktyczną politykę Hitlera wobec kościoła, w 1933 roku biskupi wycofali swoją przestrogę.
20 lipca 1933 roku nastąpiło zawarcie Konkordatu pomiędzy Watykanem i Rzeszą Niemiecką. Gwarantowało to Kościołowi katolickiemu samodzielność i niezależność jego pracy. W przeciwieństwie do tego, Konkordat zabronił Kościołowi wypowiadania się na jakiekolwiek tematy polityczne, co oznaczało z kolei koniec zaangażowanego politycznie katolicyzmu.
Kościół ewangelicki próbowano ujednolicić, w 1933 roku z pomocą reżimu został założony Kościół Rzeszy. Do tej pory luźno ze sobą powiązane krajowe kościoły protestanckie, zostały skupione pod jednolitym przewodnictwem, w celu ukierunkowania ich pod dyktando narodowosocjalistycznych światopoglądów. Dodatkowo, po kościelnych wyborach z lat 1932/33, Niemieccy Chrześcijanie bliscy nazistom opanowali większość ważnych urzędów kościelnych.
Przeciwko wpływowi Niemieckich Chrześcijan i w celu obrony przed państwowymi wpływami w kościele protestanckim, powstał w 1934 roku Kościół Wyznający (Bekennende Kirche), chcący w ten sposób przeciwdziałać zaplanowanemu ujednolicaniu kościoła ewangelickiego.
Foto: W tle Synagoga żydowska Na Wygonie
Kościół Wyznający na Śląsku
Po tym, jak we wrześniu 1933 roku wprowadzono Paragrafy aryjskie (Arierparagraph) również do urzędów kościelnych, w największych ewangelickich kościołach krajowych pastor Martin Niemöller założył Związek Samopomocy Księży (Pfarrernotbund). Tą drogą poszli również niektórzy pastorzy na Śląsku, którzy powołali Śląski Związek Samopomocy Księży. Z końcem 1933 roku prawie 1/4 śląskich pastorów i wikariuszy stała się jego członkami. W 1934 roku ze wszystkich utworzonych w całej Rzeszy związków, ukonstytuował się tzw. Kościół Wyznający (Bekennende Kirche). Zdolność do stawiania oporu Kościoła Wyznającego na Śląsku zmalała poprzez tragiczny rozłam na dwa obozy, jaki dokonał się w 1935 roku.
Kościół katolicki w Archidiecezji Wrocławskiej
Adolf Bertram (1859-1945) jest chyba najbardziej znaną osobowością wrocławskich katolików. Od 1914 roku był biskupem największej niemieckiej diecezji we Wrocławiu. Jako przewodniczący Konferencji Biskupów w Fuldzie, Bertram był od 1919 roku najwyższą reprezentacją niemieckich katolików. Prowadził, bazując na swoich teologicznych i kościelno-politycznych poglądach, politykę petycji, za pomocą których pragnął unikać publicznego poruszenia. W tych petycjach protestował w szczególności, krytykując uchybienia narodowych socjalistów przeciwko konkordatowi. W liście pasterskim opublikowanym w sierpniu 1943 roku, przeciwstawił się otwarcie polityce narodowosocjalistycznego reżimu, naruszającej godność osoby ludzkiej.
Foto: Jedna z ulic Wrocławia
Opór przeciwko narodowemu socjalizmowi, Dietrich Bonhoeffer.
Dietrich Bonhoeffer urodził się w 1906 roku we Wrocławiu. Był jednym z najważniejszych teologów ewangelickich XX wieku. Już w 1933 roku napisał wypracowanie, które kierowało się przeciwko polityce rasowej Trzeciej Rzeszy wobec Żydów. Równocześnie ugruntował obowiązek chrześcijan do przeciwstawiania się nie zgodnym z prawem wykroczeniom państwa. Przez szereg lat prowadził seminarium duchowne Kościoła Wyznającego, a od roku 1939 aktywnie udzielał się w politycznie ukierunkowanym ruchu oporu. Aresztowano go w kwietniu 1943 roku. W dniu 9 kwietnia 1945 roku został zamordowany w obozie koncentracyjnym Flossenbürg.
Ruch oporu w początkowej fazie narodowego socjalizmu we Wrocławiu
Tak jak w pozostałej części Niemiec, również we Wrocławiu opór ruchu robotniczego był osłabiony przez podział na różne partie i ugrupowania. Ponadto w latach 30. naziści uzyskiwali rosnące poparcie robotników. Obok dwóch największych partii robotniczych SPD i KPD we Wrocławiu istniały mniejsze odłamy lokalnych aktywnych grup. Warto wspomnieć o Komunistycznej Partii Niemiec – Opozycja (KPO) oraz Socjalistycznej Partii Robotniczej (SAP).
Podczas gdy w pierwszych miesiącach 1933 roku tysiące osób brało jeszcze udział w antyfaszystowskich demonstracjach, liczba ta zmalała znacznie na skutek aresztowań i emigracji. Większość pozostałych przeciwników nie dała się zastraszyć terrorem ze strony nazistów.
Opór Polaków we Wrocławiu
"Grupa oporu Olimp" powstała latem 1941 roku i składała się z członków wrocławskiej polonii i polskich robotników przymusowych. Polscy robotnicy spotykali się od roku 1940 na poddaszu mieszkania bracii Wyderkowskich przy ulicy Jahnstraße (ul. Sokolnicza).
Grupa działała pomagając polskim rodzinom, sabotując nazistowską gospodarkę oraz zbierając informacje, które mogłyby służyć aliantom. Po odkryciu tej grupy, wielu członków aresztowano i wywieziono do obozów koncentracyjnych, gdzie większość z nich zmarła.
Jedną z osób kontaktowych grupy Olimp był Paul Pampuch, rzeźnik, zaangażowany od roku 1922 w Związku Polaków w Niemczech. Organizował żywnośc dla rodzin w potrzebie i wspierał drugą, aktywnie działającą na terenie miejskiej rzeźni, komunistyczną grupę oporu, utworzoną wokół Paula Nawrotha, tłumacząc ulotki na język polski, które agitowały robotników do sabotażu i spowolnionej pracy. Pampucha aresztowano w czerwcu 1942 roku za słuchanie wrogich rozgłośni oraz za kolportowanie informacji. Po krótkim areszcie w ciężkim więzieniu w Zwickau przeniesiono już bardzo chorego Pampucha do Twierdzy Glatz (Twierdza Kłodzko), gdzie 9 marca 1944 roku zmarł.
Społeczność żydowska we Wrocławiu
Obóz koncentracyjny w Groß-Rosen (Rogoźnicy) i podległe mu obozy we Wrocławiu
W sierpniu 1940 roku wybudowano niedaleko Świdnicy, około 60 kilometrów na południowy wschód od Wrocławia, obóz koncentracyjny Groß-Rosen (dziś Rogoźnica). Początkowo podlegał on obozowi koncentracyjnemu Sachsenhausen. W maju 1941 roku stał się niezależnym obozem. Groß-Rosen w następnych latach, uzyskało pozycję największego obozu w regionie, posiadając około 100 obozów podlegających, które znajdowały się często w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów zbrojeniowych i lotniczych.
W roku 1942 wybudowano w Leśnicy (Breslau-Lissa) pierwszy noszący tę samą nazwę, obóz podlegający. Więźniowie pochodzili z Polski, Związku Radzieckiego, Ukrainy, Francji i Czech. Budowali koszary dla SS i linie kolejowe. Pod koniec roku 1944 w Breslau-Lissa było 700-1000 więźniów. Teren dawnego obozu koncentracyjnego jest dzisiaj terenem wojskowym. Dalsze obozy powstawały w roku 1944.
Obóz „Breslau I” powstał na terenie zakładów FAMO (dzisiaj DOLMEL) przy ulicy Grundstraße (dzisiaj ul. Fabryczna). Więźniowie pracowali na potrzeby przemysłu zbrojeniowego, przy silnikach samolotowych. Teren zakładów FAMO podczas wojny został prawie doszczętnie zniszczony.
Obóz „Breslau II” znajdował się na terenie zakładów Linke-Hofmann (dzisiaj BOMBARDIER), również przy ulicy Grundstraße (dzisiaj ul. Fabryczna). Zakłady Linke-Hofmann zaliczano wówczas do największych i najbardziej dochodowych zakładów przemysłowych produkcji wojennej. Od 800 do 1200 więźniów pracowało przy produkcji wagonów i silników samolotowych jak i również przy bardzo ważnych dla przemysłu zbrojeniowego częściach do czołgów. Wielu z nich umierało na skutek zatrucia przy lakierowaniu wagonów farbą zawierającą składniki żrące. Dzisiaj, o dawnych robotnikach przymusowych, przypomina pomnik na terenie zakładu BOMBARDIER.
Obóz Breslau Hundsfeld/Wrocław Psie-Pole powstał na terenie zakładów Rheinmetall-Borsig (ul. Kiełczowska). Pracowały w nim głównie kobiety, po dwanaście godzin dziennie, przy produkcji części do samolotów. Również tutaj, o istnieniu obozu w tym miejscu, przypomina pomnik.
Gdy pod koniec roku 1944 front wschodni przesuwał się coraz bliżej w stronę Wrocławia, nastąpiła ewakuacja większości podlegających obozów. Więźniowie musieli przejść na pieszo do głównego obozu Groß-Rosen. Stamtąd byli przeniesieni w głąb Rzeszy – do obozu koncentracyjnego Buchenwald. Podczas marszów śmierci, którym towarzyszyły niskie temperatury, ginęło wielu więźniów, z tych którym udało się przeżyć warunki obozowe.
Naziści we Wrocławiu – najważniejsze wydarzenia.
1. XII Ogólnoniemiecki Zjazd Śpiewaczy
("Sängerfest Breslau" 1937)
Dokładnie rok przed słynnym Deutsche Turn - und Sportfest 1938, Breslau gościł organizatorów 12 Deutsches Sängerbundesfest czyli Ogólnoniemieckiego Zjazdu Śpiewaczego (Pieśniarzy i Chórów). Jak widać, poza sportem także kultura związana z organizacjami kulturalnymi mającymi swoje korzenie przed dojściem Hitlera do władzy (1933) stanowiła mocne narzędzie propagandowe o wydźwięku nie tylko wewnątrzniemieckim ale także światowym. Na kżdym kroku organizatorzy tej imprezy podkreślali jej szczególny charakter związany z faktem, iż była pierwszą tak wielką imprezą kulturalną w Niemczech nazistowskich. Sängerbundesfest gościł już w Breslau w 1907 roku lecz wymiar propagandowy jak również liczba uczestników w porównaniu z tym w 1937 roku była znikoma.
O znaczeniu tego przedsięwzięcia pisał do uczestników sam minister propagandy Goebbels a obecność kanclerza Adolfa Hitlera tylko podniosła rangę i tak zrobionej z dużym rozmachem imprezy. W przeciwieństwie jednak do Ogólnoniemieckiego Święta Sportu i Gimnastyki z 1938, które było wielką fetą propagandową to wydarzenie z 1937 roku miało również komercyjny wydźwięk. Z faktem ustanowienia jako miejsca organizacji Wrocławia/Breslau a co za tym idzie informacji tego dotyczącej, wraz z nią w Świat i w rzeszę popłynęły reklamy związane z miastem jego historią oraz dniem dzisiejszym. Świadczy o tym fakt reklam jakie znalazły się w informatorze dotyczącym DSBF a których nie było rok później w wydawnictwach poswięconych DT-uS 1938. Sam Zjazd trwał od 28 lipca 1937 roku do 1 sierpnia 1937 roku. Miejscem oczywiście był Breslau/Wrocław a dokładnie, choć zabrzmi to dziwnie - całe miasto. Tradycyjnie poza Jahrhunderthalle oraz Hermann - Göring - Sportfield a także Schloßplatz miejscem wystepów chórów były np. schody muzeum czy estrady w parkach i na przedmieściach Wrocławia/Breslau.
Dla podkreślenia nazistowskiego charakteru owego święta patronat honorowy nad impreza objął sam Goebbels. Oczywiście zgodnie z niemiecką precyzją przedsięwzięcie miało swój komitet tak honorowy jak i wykonawczy. Wszyscy uczestnicy a także wszelkie służby powiązane z uroczystościami lipcowymi miały przyporządkowane swoim zadaniom odpowiednie kolory. Same obchody uroczystości koncertowych zostały podzielone przez organizatorów na 5 części. Fragmenty materialu ze strony internetowej: http://misiek.pop.e-wro.pl, http://sportfest1938.prv.pl/
2. Niemieckie Święto Sportu i Gimnastyki
("Deutsches Turn- und Sportfest Breslau 1938")
Niemcy hitlerowskie doskonale zdawały sobie sprawę, jakim narzędziem w rękach władzy były organizacje sportowe oraz same imprezy. Przez wychowanie w duchu rywalizacji sportowej kształtowano przyszły charakter młodzieży. Duch przywództwa, zwycięstwa a co za tym idzie zakamuflowanego rasizmu gościł na każdej z tych imprez. Tak kształtowano przyszłych "wojowników" . Początki tego były w Berlinie 1936 roku oraz w Garmisch - Partenkirchen. Sport propagowano nie tylko poprzez organizację zawodów czy powoływanie nowych organizacji o sportowym czy pseudosportowym charakterze ale również przez wystawy ze sportem związane. Kilka z nich właśnie odbyło się we Wrocławiu i było preludium do lipcowego festynu z 1938 roku.
Do nich należały :
- Wielka Śląska Wystawa Sportowa 24 III - 8IV 1934 goszcząca min. w Pawilonie Czterech Kopuł Poelziga.
- Ogólnoniemiecka Wystawa Olimpijska - lato 1936 (dotyczyła XI Igrzysk Olimpijskich w Berlinie I IV Zimowych Igrzysk w G - P),
- Pierwsza Ogólnoniemiecka Wystawa Sportowa Wrocław 1938 (towarzysząca DTuS ). 20 VII - 14 VIII 1938 r. (74300 zwiedzających).
Cały festyn nazywał się "Deutsches Turn- und Sportfest 1938 in Breslau" czyli , kolejne Ogólnoniemieckie Święto Gimnastyki i Sportu. Pierwsze takie święto w Niemczech miało miejsce w 1894.
Miasto Breslau zostało organizatorem święta w 1938 r. ponieważ leżało w miejscu ciekawym geopolitycznie jak na tamte czasy, mam tu na myśli bliskość granic Polski i Czech oraz pozostałych państw Europy południowo - wschodniej. Pamiętajmy, że był rok "przyłączenia" Austrii do hitlerowskich Niemiec (18.III. 1938 r.) oraz czas przygotowań do zajęcia zachodnich Czech (Protektorat Czech i Moraw 15.III.1939). Właśnie Wrocław był doskonałym miejscem do okazania siły i jedności wszystkich Niemców. Świadczyć może o tym cytat obecny na towarzyszącej tej imprezie wystawie w Jahrhunderthalle:
Pamiętajmy, że gro gości będących uczestnikami wydarzeń lipca 1938 r. we Wrocławiu stanowili przyjezdni, a wśród nich ziomkostwa i mniejszości niemieckie z krajów ościennych a szczególnie Niemcy Sudeccy.
"Ćwiczenia niemieckich sportowców muszą stać się punktem kulminacyjnym wszystkich fachowych osiągnięć Ogólnoniemieckiego Święta Gimnastyki I Sportu we Wrocławiu. Muszą być żywym wyrazem ewangelii ciała, siły i jedności naszej woli.
Wrocławskie ćwiczenia gimnastyczne muszą stać się symfonią ciała, podczas której wielotysięczny chór sportowców w wielostronnych ale silnych dyscyplinach wzniesie się w niebiańskiej harmonii: Dla Niemiec! Dla Ojczyzny! Dla Ojcowizny!"
Drugim powodem, argumentem były możliwości miasta, które stanowiło doskonałe zaplecze do zorganizowania tego typu przedsięwzięcia.Od 1913 roku i pamiętnej Wystawy Stulecia po przez Targi Wrocławskie czy Brunatne udowodniło iż jest idealnym organizatorem wystaw, zlotów wieców czy spotkań. Wrocław posiadał wiele parków, ogrodów, placów oraz miejsc czynnej rekreacji będących na tyle blisko samego centrum, że pozwalały na korzystanie z nich wszystkim chętnym i umożliwiały łatwą komunikację. Był w czołówce miast niemieckich pod tym względem. Jako ciekawostkę potwierdzającą fakt usportowienia miasta mogę przytoczyć fakt uczestnictwa w Olimpiadzie 1936 roku 12 Wrocławian, z których 5 zajęło czołowe miejsca na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie. Posiadał doskonałą bazę hotelową o czym może świadczyć fakt, iż przez hotele wrocławskie w 1938 roku przewinęło się 217887 osób.
Wrocław roku 1938 był przede wszystkim miastem kultury posiadając operę, teatry, oraz Filharmonię Śląską a także piękne, niestety nie istniejące już dziś muzea. Był miastem doskonale zorganizowanym komunikacyjnie począwszy od sieci dróg i komunikacji miejskiej a skończywszy na nowootwartym lotnisku na Gądowie Małym. Właśnie w związku z planowanymi imprezami Lufthansa utworzyła w 1938 roku nowe połączenia Wrocławia z resztą Niemiec. Samo miasto z 622995 mieszkańcami zajmowało 9 miejsce w Niemczech (dane po aneksji Austrii) a pod względem obszaru liczyło sobie 174956 ha. zajmując 7-8 pozycję w stosunku do innych miast niemieckich. Innymi elementami stanowiącymi tło dla wszelakiej maści imprez propagandowo - sportowych były obiekty, place sportowe czy stadiony Wrocławia. Reasumując czas i miejsce oraz rodzaj imprezy desygnowały właśnie Wrocław na organizatora.
Miasto żyło tą imprezą, przygotowywało się odświętnie. Na sklepach w kioskach można było spotkać reklamy, broszury czy nawet stemple okolicznościowe z okazji DT- uS. Te ostatnie wbrew pozorom były stemplowane na kartkach jedynie w dwu urzędach pocztowych. Były to UP nr.1 (Albrechtstraße 24/26 - Krawiecka róg Wita Stwosza) i UP nr 2 (Flursstraße 1/9 - Dworzec Główny). Cały świat został zarzucony charakterystycznym logo imprezy. Do dziś w antykwariatach czy na giełdach staroci można dostać kartki z owym stemplem wysyłane do wszystkich krajów. Podczas imprezy na terenie kompleksu sportowego czynne były specjalni na tę okazje utworzone punkty pocztowe. Były pootwierane dodatkowe okienka telegraficzne na pocztach gdzie można było nadać telegram do bliskich z okazji festynu. Organizowano nawet ruchome punkty pocztowe na przedmieściach Wrocławia. Specjalne wycieczki w okolicach Wrocławia dla chętnych, w przerwach pomiędzy imprezami festynu też były wtedy codziennością.
Z samego festynu przeprowadzane były relacje radiowe za pośrednictwem stacji radiowej na Krzykach, właśnie tej o którą takie boje toczono w czasie oblężenia Festung Breslau.
Jednak tym dniem, który dla miasta miał być najważniejszy to dzień ostatni DT-uS. Wielka feta i uroczysty przemarsz ulicami Wrocławia miały zakończyć ten sportowy tydzień. Dzień ten był na równi ważny ze względu na przyjazd Adolfa Hitlera na DT-uS. Miasto, jak łatwo zobaczyć na zdjęciach oraz na wszelkiego typu podobnych uroczystościach z Hitlerem związanych dostało "histerii" na cześć wodza. Apogeum tej paranoi miało miejsce podczas przemarszu delegacji Niemców Sudeckich. Ulice tonęły w kwiatach i flagach z hackenkreuzem. Tłumy ludzi na ulicach, placach oraz w kompleksie Konwiarza. Dokładnie rok wcześniej miasto gościło kanclerza na uroczystościach związanych z II Deutschen Sängerbundfest w tym samym czasie i miejscu. Kult wodza był tak silny, że za każdym razem witano go na nowo spontanicznie, histerycznie i niepowtarzalnie. Ileż by dali wtedy ci wszyscy stojący tam na tych ulicach ludzie gdyby wiedzieli co spotka ich miasto za niecałe 7 lat?
No to przejdźmy teraz do miejsca gdzie to wszystko się odbyło. Stadion Olimpijski - właśnie on był bohaterem tej imprezy. Kompleks sportowy autorstwa Richarda Konwiarza do dziś cieszy oko swoim rozmachem, architekturą i rozplanowaniem. Zaprojektowany został w latach 1924 -1925 a budowano go od 1925 do 1929 roku. W latach III rzeszy został dodatkowo rozbudowany w/g projektów samego autora oraz takich architektów jak: Pohl, Sobanski, Weiß, Lawatsch, Wallasch. Cześć obiektów rozbudowano, część zmieniono a inne wybudowano jak na przykład hala gimnastyczna. Etap rozbudowy w latach trzydziestych był ewidentnie podporządkowany celom propagandowym. Przykładem niech będzie łąka Friesena czy sama brama wejściowa, której charakterystyczna budowa podporządkowana była kolumnom marszowym mającym paradnie w jej cieniu defilować. Wszystkich zainteresowanych samym stadionem, jego historią i dniem dzisiejszym odsyłam do strony jaką poświęciłem osobie Richarda Konwiarza. Kompleks Stadionu Konwiarza w latach III rzeszy na cześć marszałka lotnictwa nosił nazwę Hermann Göring Sportfeld. Był sporym kompleksem pod względem powierzchni jak również urozmaicenia obiektów znajdujących się na nim. Innymi elementami stanowiącymi tło dla wszelakiej maści imprez propagandowo - sportowych były obiekty, place sportowe czy stadiony Wrocławia. Chciałbym tu wspomnieć króciutko o niewykorzystanym placu leżącym w centrum naszego miasta, na którym to dziś znajduje się obskurny parking. Nie musimy zgadywać co to, albowiem mam tu na myśli dawny Plac Pałacowy czy Zwycięstwa a obecnie Pl. Wolności. W latach II I III rzeszy plac ów był wielokrotnie wykorzystywany do różnego rodzaju imprez, festynów oraz innych uroczystości o charakterze bardziej lub mniej masowym. Stanowił swoistą wizytówkę miasta podczas takich uroczystości.
Podczas DT-uS odbywały się oficjalne mistrzostwa Niemiec w wielu dyscyplinach a co za tym idzie impreza gościła najlepszych sportowców III rzeszy. Przykładem niech będą mistrzostwa Niemiec w lekkiej atletyce mężczyzn i kobiet czy mistrzostwa w rolkach, (Rollschuhsport) regatach oraz tenisie stołowym. Mistrzostwa kobiet w piłce ręcznej. Po za mistrzostwami Niemiec w niektórych dyscyplinach jednocześnie odbywały się mistrzostwa obwodów (Gau), rywalizację miast czy też sportowych organizacji niemieckich jak również militarnych. Ważnym, wcześniej wspomnianym elementem było uczestnictwo obwodów niemieckich (Gau) reprezentujących poszczególne regiony Niemiec hitlerowskich. Każdy z nich składał się z kilku, kilkunastu okręgów (Kreis) i miał swoja centralę na czas trwania zawodów w Breslau. Tak naprawdę można by było wymieniać kto gdzie i jak reprezentował poszczególne organizacje czy też tereny niemieckie. W przewodniku po tej imprezie w posiadaniu którego jestem jest tyle informacji szczegółowych, że zajęło by to za dużo miejsca i po prostu znudziłoby się. Impreza była perfekcyjnie przygotowana, iście po niemiecku. Każdy z uczestników wiedział gdzie o której i w jakim dniu jest jego miejsce. Wszyscy mieli ulotki z dokładnymi rozkładami jazdy komunikacji miejskiej z idealnie rozpisanymi czasami i lokalizacją najbliższych danemu obwodowi przystanków. Dla porządku tylko dodam, że po za sportowcami reprezentującymi różne rejony Niemiec (Gau) w zawodach brały również wcześniej wspomniane drużyny SS (Schutzstaffel), S.A. (Sturm Abteilung), WH (Wehrmacht), Polizei, Deutsches Volkssturm, Luftwaffe, Kriegsmarine. a z młodzieżowych HJ (Hitlerjugend) czy BDM (Bund Deutscher Mädel), NSFK (Nationalsozialistisches Fliegerkorps- Narodowosocjalistyczny Korpus Lotniczy), DRL (Deutschen Reichsbundes für Leibesübungen - Niemiecki Związek Wychowania Fizycznego ). Fragmenty materialu ze strony internetowej: http://misiek.pop.e-wro.pl
Na podstawie:
"Deutsches Turn- und Sportfest 1938 in Breslau 24-31,Juli 1938" - wydawnictwo okolicznościowe Ministerstwa Sportu Rzeszy z 1938 r.
"Wrocławska Architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III rzeszy", Janusz L. Dobesz - oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1999 r.
"Breslau 1937 - Stadtplan" - plan Wrocławia z 1937 roku, oryginał.
"Breslau und Schleßiens Berge" - Verkehrsamt der Stadt Breslau 1938.
"Wrocławskie targi i wystawy w systemie propagandy hitlerowskiej w latach 1933 - 1944", Artur Kamiński - Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Naziści we Wrocławiu
Miejsca związane z działalnością nazistów w Breslau:
- Komenda Wojewódzka Policji we Wrocławiu
- Sąd Okręgowy we Wrocławiu
- Plac Wolności (Schloβplatz)
- Stadion Olimpijski (Herman Göring Sportfeld)
- Rejonowy Zakład Karny przy ul. Klęczkowskiej
- Hala Stulecia (Jahrhunderthalle)
- Urząd Wojewódzki (Nowa Rejencja, siedziba SS)
- Wrocławska rezydencja gauleitera Hanke (ul. Akacjowa 17-19)
Architektura nazistowska we Wroclawiu:
(Sztuka narodowego socjalizmu - 1933 r.)
- Urząd Wojewódzki
- Stadion Olimpijski
- Budynek biurowy przy ul. M. J. Pilsudskiego
- Urząd Pracy przy ul. Pomorskiej
- Szpital wojskowy
- Schrony przeciwlotnicze i bunkry
- Dawne koszary artylerii przeciwlotniczej na Partynicach
- Budynki mieszkalne
- Rozglośnia Schlesische Funkstunde AG
- Hotel Monopol
- Pomniki
Zdjęcia ze strony internetowej: http://wroclaw.hydral.com.pl/
WIĘCEJ INFORMACJI UDZIELĄ PAŃSTWU NASI PRZEWODNICY!
ZAPRASZAMY NA WYCIECZKI Z PRZEWODNIKIEM!
|
