Szybki rozwój techniki i przemysłu wzbogacił architekturę XIX-w. miast o wiele nowych typów budowli: dworców kolejowych, wież ciśnień, fabryk. Powstały też nowe dzielnice mieszkaniowe i narodził się typ kamienicy czynszowej.
Szereg okazałych budowli świeckich:
- Sąd Obwodowy i Krajowy, K. F. Busse
- Dworzec Główny, W. Grapow
- Nowy Ratusz, F.A. Stueler
- Nowa Giełda, K. Luedecke
- Miejska Kasa Oszczędności i Biblioteka Uniwersytecka, R. Pluedemann
- zespół klinik uniwersyteckich (Curie-Skłodowskiej, Chałubińskiego, Marcinkowskiego)
- Hala Targowa, R. Plueddemann
i sakralnych:
- Kościół św. Michała Archanioła, A. Langer
- Kościół im. Zbawiciela, K. J. H. Zimmerman (przy ul. Borowskiej, rozebrany po r. 1945; ob. Dworzec PKS)
- liczne realizacje klasztorów i kościołów wg J. Ebersa (np. pl. Katedralny, Kasprowicza, Grabiszyńska itd.)
BUDOWLE ŚWIECKIE
Wieża Ciśnień przy ul. Sudeckiej
W związku z rozwojem sieci i zwiększającą się liczbą ludności, do użytku oddana została 62-metrowa, istniejąca do dziś wieża ciśnień na Krzykach, u zbiegu Kirschallee i Hohenzollernstrasse (Wiśniowa i Sudecka). Zaprojektowana przez Karla Klimma wieża ma na wysokości 42 m galeryjkę widokową, na którą od czerwca 1906 można było wjechać windą (bilet kosztował 10 fenigów). W dwa lata później wieszaną na szczycie wieży czerwoną flagą zaczęto informować widzów o szczególnie dobrym w tym dniu widoku na Sudety.
Wieża Ciśnień, przepompownia Na Grobli
W listopadzie 1864 wybrano projekt Johna Moore (udział w budowie wodociągu berlińskiego) i po wielu konsultacjach i korekcji przez radcę budowlanego Zimmermanna zatwierdzono do realizacji 3 marca 1865 r. Z obligacji miejskich przeznaczono 800 000 talarów. Budowa rozpoczęta wiosną 1867 pochłonęła znacznie ponad milion talarów. Uroczyste otwarcie zakładu nastąpiło 1 sierpnia 1871 r.
Przepompownia Świątniki
W 1896 prof. Flügge, inż. Thiem i inż. Wiener wykonali wstępne prace projektowe, zakładające zmianę systemu zaopatrzenia Wrocławia w wodę, odejście od sposobu czerpania jej z rzeki na rzecz ujęcia wody gruntowej w dolinie Odry i Oławy. W 1901 inż. Thiem opracował projekt wstępny budowy Przepompowni Wody, który po modyfikacji zrealizowano w latach 1901-05. Do 1904 zbudowano na Świątnikach kilkadziesiąt stawów infiltracyjnych, o łącznej powierzchni 48,5 ha, oraz 313 studni głębinowych ujętych w 3 ciągi (obecnie liczba studni wynosi 536).
Dawny Sąd Obwodowy i Krajowy, Niższy, obecnie Sąd Okręgowy
Pierwszy neogotycki gmach publiczny we W-wiu, jeden z nielicznych na terenie Niemiec budynków sądowych w stylistyce twierdza-zamek. Wzniesiony 1845-52 wg projektu K. F. Bussego z Berlina, rozbudowywany 1881-87 i 1930-34. Usytuowany w pobliżu Promenady Staromiejskiej był ideowo, arch. i urbanistycznie powiązany z tzw. forum królewskim. Neogotycki, skrzydło zach. modernistyczne, murowany, z cegły i piaskowca. Z części narożnej z 2 wieżami (główne wejście, sala rozpraw, kaplica) przejście do więzienia założonego na planie krzyża greckiego, ukształtowanego wg najnowszych ówczesnych wzorów angielskich i amerykańskich, otoczonego od południa wysokim murem. Na portalu fasady zachodniej figura Justycji, brąz (T. v. Gosen).
Dworzec Główny, ul. Piłsudskiego
W połowie XIX w. największy dworzec niemiecki i jedyny europejski tej wielkości, o pałacowej architekturze, nawiązującej do angielskiego gotyku Tudorów. Wzniesiony 1855-57 wg proj. W. Grapowa; przebudowa 1899-1904 wg proj. Kluschego. 2-kondygnacyjny budynek na planie prostokąta, plastyczna i wydłużona (200m) fasada, 3 portykowe ryzality od strony półn.; z otynkowanej cegły. Pierwotnie hala peronowa przylegała do budynku. Parter dworca: poczekalnie, restauracja, bufety, toalety, poczta, kasy biletowe, przechowalnie bagażu. Piętro: biura, apartamenty dla specjalnych gości, reprezentacyjna sala posiedzeń, w krańcowych częściach budynku, wyższych, mieszkania służbowe na 3-ej kondygnacji, podobnie w płytkich piwnicach, obok urządzeń technicznych.
Po przebudowie tory kolejowe nad poziomem ulic i w efekcie bezkolizyjna komunikacja kolejowa i uliczna. Przebudowa wnętrz - nowy hol do obsługi podróżnych w miejscu d. hali peronowej, nowa obszerna hala o stalowej konstrukcji nakrywająca 5 peronów, tunele pod torowiskami do peronów. Niewielkie zmiany fasady.
Nowy Ratusz (Dom Miejski)
W XIX w. w obiektach środkowej części Rynku i na otaczających go placach ograniczono funkcje handlowe na rzecz roli reprezentacyjnej i administracyjnej. Dom Płócienników (wcześniej Dom Małej Wagi) rozebrano w latach 1859/60 i na jego miejscu zbudowano Nowy Ratusz. Wielką Wagę zburzono w 1846r., a w 1861r. odwach, wznosząc na ich miejsce konne pomniki (odp. Fryderyka II Wielkiego i Fryderyka Wilhelma III), zniszczone w r. 1945. Obecnie w pobliżu d. pomników mamy fontannę i pomnik Aleksandra Fredry.
Z lat 1860-63, proj. Friedricha Augusta Stuelera, zbudowany jako siedziba biblioteki i archiwum miejskiego, biur i sklepów, w miejscu zburzonego dawnego Domu Płócienników i innych sąsiadujących z nim domów środkowej części Rynku. Budynek 2-piętrowy ze stromym dachem o fasadach neogotyckich nawiązujących do architektury d. Domu Płócienników i starego ratusza. Parter przerywany 3 przejazdami, główne wejście w przejeździe do ul. Sukiennice. Elewacje tynkowane, z kamiennymi obramieniami, partie boczne i osie przejazdów podkreślone schodkowymi szczytami i lukarnami. Sala obrad w narożu, wywyższona, zaakcentowana w elewacji m. in. kamienną dekoracją rzeźbiarską, dziewięcioma odcinkami fryzu z d. Domu Małej Wagi, personifikacją Przemysłu i Handlu. Późnogotycki tympanon z datą 1521 wstawiono nad I piętrem prześwitu ul. Sukiennice, wykusz z podstawą wpasowano od strony Sukiennic.
Nowa Giełda, ul. Krupnicza
Zbudowana 1864-67 wg proj. Karla Luedecke; przebudowa funkcjonalistyczna 1928 wg H. Lauterbacha. Ceglany, tynkowany budynek o pałacowo - zamkowym charakterze, w formach angielskiego gotyku Tudorów z elementami neorenesansu. Teatralna i ozdobna architektura demonstruje potęgę i dumę kupiectwa. Wśród licznych ozdób - rzeźbiarskie alegorie Rolnictwa, Pasterstwa, Handlu(portret Luedeckego), Żeglugi, Górnictwa i Hutnictwa, wykonane przez Michaelisa i Kerna. Duża sala giełdowa z bogatym kasetonowym stropem służyła także jako koncertowa (tablica na fasadzie Giełdy upamiętnia koncert Ignacego Paderewskiego). Strop sali, jedyny tego rodzaju na Śląsku, został usunięty podczas przebudowy wg Lauterbacha.
Miejska Kasa Oszczędności, Biblioteka i Archiwum, ob. Biblioteka Uniwersytecka
Wzniesiona 1888-91 wg proj. R. Plueddemanna. Budynek neogotycki, przypominający średniowieczny zamek, z cegły, z zastosowaniem żeliwno-stalowej konstrukcji szkieletowej i kamiennych detali, na planie zbliżonym do czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem, 3-kondygn., podpiwniczony. W przyziemiu m. in. westybul i d. hala bankowa, ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi na kamiennych kolumnach, oraz 3-biegowa klatka schodowa. Bryła asymetryczna, z wielospadowymi dachami, ze spiczastymi hełmami, narożną wieżą zegarową z wykuszem i hełmem iglicowym. W elewacji ostrołuczne i prostokątne okna, gzymsy wydzielające wysokie przyziemie i partię zwieńczenia. Biblioteka należała do najnowocześniejszych w Niemczech. Konstrukcję regałów bibliotecznych na piętrach podzielono na kondygnacje ażurowymi płytami żeliwnymi, które zapewniały krążenie powietrza i równomierną temperaturę w całym wnętrzu (system sprawdzony w Bibliotece Narodowej w Paryżu. W magazynie są jeszcze oryginalne regały.
Zespół Klinik Akademii Medycznej (d. Wydz. Med. UWr),
Wzniesiony 1890-1909, proj. L. A. Tiedemann, J. Waldhausen i in., rozbud. 1925-27, 1935, 1938 i wielokrotnie po 1945. Zajmuje 2 duże kwartały n. Odrą, rozdzielone ul. Chałubińskiego – osią kompleksu. 15 głównych budynków w systemie pawilonowym, o architekturze nawiązującej do stylistyki neogotyckiej, ceglanych, 2-4-skrzydłowych, 2-3-kondygn., o dachach namiotowych i 2-spadowych, niektóre z bogatymi sterczynowymi szczytami. Główne portale ostrołukowe, reprezentacyjne klatki schodowe i korytarze, amfiteatralne sale wykładowe, operacyjne i gabinety profesorów; w skrzydłach bocznych sale z łóżkami dla pacjentów, niekiedy z loggiami od południa.
Hala Targowa, ul. Piaskowa 11
Doskonały przykład typowego dla architektury W-wia płynnego przejścia od stylu neogotyckiego do nowoczesnych, funkcjonalistycznych rozwiązań, zapowiadających nadejście modernizmu. Zbudowana 1906-08 w miejscu d. Arsenału Piaskowego, proj. R. Plueddemann, F. Friese, konstr. H. Kuester. Forma architektoniczna, sposób ukształtowania elewacji zdradza preferowany przez projektanta styl neogotycki. Fasada hali jest jednak tylko kostiumem dla wnętrza kryjącego nowatorską konstrukcję żelbetową z zastosowaniem łuków parabolicznych o największej wówczas rozpiętości 19m (po raz pierwszy w Niemczech). Pierwotnie miały być konstrukcji stalowej, jak hale berlińskie lecz żelbetowe okazały się tańsze. Doświadczenia te spowodowały, że z większą śmiałością przystąpiono do budowy Hali Stulecia wg projektu Maxa Berga.
Ściany zewn. murowane, z cegły, budowla w kształcie L, 3-nawowa, z 2-kondygnacyjnymi nawami bocznymi. Od północy masywna narożna wieża zegarowa. W neogotyckiej elewacji detale z piaskowca z elementami dekoracji secesyjnych. Portale od wschodu i zachodu zwieńczone szczytami z płaskorzeźbioną dekoracją, w murach wieży płaskorzeźba z przekupką (C. Ulbrich) i kamienne kule z d. arsenału. Niemal bliźniacza hala przy ul. Kolejowej została uszkodzona w 1945 r. i zburzona 1973.
BUDOWLE SAKRALNE
ul. Gliniana Kościół św. Henryka
Pierwsza świątynia katolicka na południu rozbudowującego się miasta, fund. Bp. Henryka Foerstera, stąd jej wezwanie.
Wybudowany 1890-93 wg projektu J. Ebersa (1889), konsekracja 1893 przez kard. Georga Koppa. Utrzymana w formach neogotyckich 2-wieżowa bazylika na planie krzyża łac., z wieńcem kaplic dookoła transeptu i prezbiterium. Plan nawiązuje do często naśladowanych w XIX w. gotyckich kościołów niemieckich św. Elżbiety w Marburgu i NMP w Trewirze. Proporcje bryły, użyty materiał (wielobarwna klinkierowa i glazurowana cegła charakterystyczne dla neogotyku szkoły hanowerskiej (J. Ebers).
ul. Grabiszyńska Klasztor Sióstr Elżbietanek i Kościół św. Elżbiety
Wybudowany 1893-96 wg proj. J. Ebersa jako nowa siedziba zakonu we W-wiu. Kompleks klasztorno-szpitalny wraz z Kościołem św. Elżbiety, wzniesiony głównie dzięki pomocy kardynała Georga Koppa; był jednym z największych w mieście w XIX/XX w. Klasztor uszkodzony w czasie wojny, przejęty przez państwową służbę zdrowia, obecnie mieści Dolnośląskie Centrum Chorób Płuc. 4-skrzydłowy zespół klasztorny przylega do kościoła od północy i jest połączony z 3-skrzydłowym budynkiem szpitala. Prostota i funkcjonalność planu, oszczędna neogotycka dekoracja architektoniczna z ceramicznych glazurowanych płytek - przypominają inne budowle Ebersa.
Nową parafię katolicką przy kościele erygowano w 1893r. Odbudowa powojenna 1948-52; w 1980 otrzymał nową wieżę o stalowej konstrukcji wg proj. T. Zipsera i M. Dobrowolskiego. Utrzymana w formach neogotyckich, trójnawowa i siedmioprzęsłowa hala sklepiona krzyżowo-żebrowo, z dwoma czytelnymi tylko w bryle transeptami. W nawach bocznych empory dla sióstr i nowicjatu. Wielobarwna, ceramiczna dekoracja architektoniczna. Rzeźbiarskie wyposażenie B. Tschoetschel.
pl. Grunwaldzki 3 Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa
Wybudowany 1883-85 przy klasztorze Sióstr Dobrego Pasterza wg projektu J. Ebersa.
Wnętrze jednonawowe, podzielone przez ołtarz na 2 niezależne części: zakonną i dla świeckich, dodatkowo ołtarz jest widoczny z bocznej kaplicy, pierwotnie przeznaczonej dla wychowanek klasztoru. Wnętrze ukształtowane tak, by nie było kontaktu wzrokowego miedzy poszczególnymi częściami. Świątynia utrzymana w formach neogotyckich, ze skromną dekoracją architektoniczną, wykonana z glazurowanej cegły, jak inne budowle Ebersa.
al. Kasprowicza Kościół św. Antoniego i Klasztor Franciszkanów
Najpóźniejszy neogotycki zespół sakralny W-wia z jedynym w mieście kompletnie zachowanym neogotyckim wyposażeniem o wyjątkowej klasie artystycznej (Phlippsen, Moenchengladbach), także znana wielka szopka bożonarodzeniowa. Klasztor zbudowany 1895-97 wg proj. J. Ebersa jako dolnośląskie centrum franciszkańskie; mieścił kościół, wyższe seminarium zakonne, bibliotekę i drukarnię. Rozbudowa 1904-5 (furta) i l. 30. XX w. (cz. wsch.)
Na planie litery H, skromne elewacje w formach neogotyckich, z cegły, z ceramicznymi detalami; jego architektura nawiązuje do wzniesionego niewiele wcześniej Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego. Częściowo zniszczony w czasie II wojny, po 1945r. przejęty przez polskich franciszkanów.
W l. 1954 - 1991 mieścił m. in. Dzieln. RN i X LO (nadal). W latach 80. zakon stopniowo odzyskał całość. Połączony z klasztorem kościół św. Antoniego (proj. L. Schneider z Gliwic) ukończony w 1901r., 3-nawowy, bazylikowy, niskie wieżyczki po bokach fasady. Od 1917 r. parafialny. Dom parafialny z 1930r. (kino Ognisko).
al. Kasprowicza Klasztor i Liceum Żeńskie Sióstr Urszulanek
(ob. Klasztor sióstr Franciszkanek Marii Nieustającej Pomocy i Szpital Dziecięcy im. Korczaka)
Wzniesiony 1896-98 wg proj. J. Ebersa; mieścił ekskluzywną szkołę z internatem. Założenie na planie zbliżonym do H, elewacje neogotyckie w formach, ceramiczne detale arch., wewnątrz zachowała się kaplica z kompletnym wystrojem i polichromią. Gmach nawiązuje do Metropolitalnego Seminarium Teologicznego i klasztoru Franciszkanów na Karłowicach.
Klecina, Wałbrzyska Kościół Matki Boskiej Królowej Polski
Poprotestancki z pocz. XX w., budowla eklektyczna z przewagą neogotyku i elementami secesji. Od 1946r. katolicki.
Zbudowany w 1905 r. przez ewangelików wg projektu Alfreda Boettchera i Richarda Gaze. Budowla murowana, o konstrukcji halowej, 3-przęsłowa, z asymetrycznymi nawami bocznymi i chórem nad halą wejściową, z wieżą po boku fasady szczytowej i aneksami w narożach, elewacje ceglane z tynkowanymi blendami (wnęki w murze w formie arkady lub okna), wnętrze z emporami otaczającymi nawę główną.
Ołbin, ul. B. Prusa Kościół Św. Michała Archanioła
Najwybitniejszy na Śląsku przykład późnoromantycznej architektury sakralnej w duchu neogotyku tzw. szkoły kolońskiej. Historia kościoła sięga średniowiecza. Budowa neogotyckiego kościoła 1862-71 wg projektu A. Langera. 1868 zawalenie się wieży północnej i odbudowa w niższej postaci przez K. Luedeckego. Odbudowa ze zniszczeń wojennych 1947-52 (obniżenie dachu, likwidacja polichromii). Kompozycja oparta na wzorach klasycznej katedry gotyckiej, też wykorzystanie nagrodzonego, konkursowego projektu kościoła wotywnego we Wiedniu autorstwa A. Langera.
Ostrów Tumski Klasztor i szpital Sióstr Szarytek św. Elżbiety
Zespół szpitalno-klasztorny sióstr Elżbietanek wraz z gmachami d. alumnatu(konwiktu, ob. ZOZ), seminarium duchownego i klasztoru Sióstr Maryi Niepokalanej tworzył wokół pl. Katedralnego jedną z największych enklaw neogotyku we W-wiu.
Wybudowany 1850 jako pierwsza filia zgromadzenia założonego w Nysie.
- 1881-83 dom zakonny (budowniczy B. Stecker) wraz z kaplicą mariacką (ul. Św. Józefa 3),
- 1887-90 wg proj. J. Ebersa wybudowano szpital dla kobiet (poliklinika, apteka i nowoczesna sala operacyjna),
- 1890 przeniesiono główną siedzibę zakonu do W-wia.
- 1890-92 - rozbudowa klasztoru, szpitala i nowicjatu wg Ebersa, kaplica Oratorium św. Józefa (B. Stecker).
- 1900-1901 dodanie budynku nowicjatu, połączonego mostkiem nad ulicą z domem zakonnym, proj. J. Lauffera z Królewca we współpracy z J. Ebersem.
Szpital całkowicie zniszczony w czasie wojny, dom zakonny odbudowany, ale neogotycka tylko część środkowa, wejściowa. Ocalały budynek nowicjatu i oratorium zachowały dekoracje architektoniczne z glazurowanej cegły i piaskowca w formach neogotyckich. Portal z figurą św. Józefa, 1887 (J. Thamm).
Ostrów Tumski Dom Zakonny Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej, ul. Kard. B. Kominka 3-5
Pierwotny 3-kondygnacyjny gmach (klasztor i przytułek dla kobiet)wzniesiono w 1857r., obecne budynki w r. 1888, proj. B. Stecker i 1908r. neogotycki, 5-kondygnacyjny, elewacje ceglano-tynkowe, w portalu kamienna figura św. Józefa z dzieciątkiem w miejscu pierwotnej figury Marii (1892). Z narożnika pn.-zach. zniszczonego w 1945r. pozostał mur parteru.
Ostrów Tumski Metropolitalne Seminarium Duchowne, d. Collegium Georgianum, pl. Katedralny
Zbudowany w 1894-95 r. z inicjatywy kard. Georga Koppa wg projektu J. Ebersa, jako tzw. Biskupi Konwikt Teologiczny „Georgianum”; remont 1945-47. Neogotycki, 4-kondygnacyjny gmach, murowany z cegły klinkierowej, na planie litery U. Ma 20-osiową fasadę z ryzalitem środkowym i dwoma bocznymi, z bogato dekorowanymi szczytami. Skrzydło główne 3-, boczne 2-traktowe. Sień, główna klatka schodowa i korytarze ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W kaplicy późnogotycki tryptyk z k. lat 90ych XV w.,ze Strzegomia.
Seminarium Duchowne założone przez bp. Kaspra z Łagowa (1562-74), powstało na mocy soboru trydenckiego z 15 VII 1563r. czasowo przeniesione do Nysy, do Wrocławia wróciło w 1656r. Klerycy uczyli się w kolegium jezuickim i na późniejszym Wydziale Filozoficzno-Teologicznym Uniwersytetu do r. 1945, przy czym formacje duszpastersko-liturgiczną uzyskiwali w ciągu jednego roku w alumnacie Marianum nad Odrą, a od 1914r. w Georgianum przy pl. Katedralnym. Od r. 1947 kształcenie przyszłych duchownych w całości przejęło Wyższe Seminarium Duchowne. Papieski Fakultet Teologiczny utworzony w 1964r. jest kontynuacją d. Wydziału Teologicznego UWr.
Ostrów Tumski Biblioteka oraz Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne, ul. Kanonia 12-14
Wzniesiony 1896 z fund. Kard. Georga Koppa, wg proj. J. Ebersa, połączony z domem kapituły katedralnej. Neogotycki, ceglany, 2- i 3-kondygn., pomieścił sięgające XII w. zbiory biblioteki kapituły, archiwum i nowo utworzone muzeum.
NOTKI BIOGRAFICZNE (Wrocławscy Żydzi)
Joseph Ebers (1845-1923), architekt, absolw. politechniki hanowerskiej, przedstawiciel neogotyku. We W-wiu od 1882, diecezjalny radca budowlany. Projektował gł. obiekty sakralne i założenia klasztorne, np. d. zespół klasztorny pw. Dobrego Pasterza, pl. Grunwaldzki (1882-85), szpital i klasztor zgrom. Sióstr Szarytek, ul. Św. Józefa (1881-89), d. kościół, klasztor i szpital Sióstr Elżbietanek, ul. Grabiszyńska (1892), Biskupi Konwikt Teologiczny „Georgianum” (1894-95)
Gaze & Boettcher, Biuro Architekt., spółka arch. dział. we W-wiu w 1901-28, projektująca gł. budowle mieszkalne (np. zabudowa czynszowa przy ul. G. Zapolskiej i Wandy), obiekty użyteczności publicznej (korporacja studencka „Lusaka”, Dubois 5) i świątynie (kościół św. Jana, kościół MB na Klecinie); dzieła o formach modernistyczno-historyzujących. Sam R. Gaze po r. 1926 - rozbudowa szpitala ewangelickiego, Dyrekcyjna 5-7 oraz projekty konkursowe.
Wilhelm Grapow (XIX w.),królewski architekt Kolei Górnośląskiej, we W-wiu 1854-70, autor projektów Dworców Głównego i Nadodrze. Typowy twórca okresu historyzmu, swobodnie operujący formami architektury z przeszłości.
Georg Kopp (1837-1914), bp, kardynał, przewodniczący Konferencji Episkopatu Niemiec. We W-wiu od 1887. Podejmował inicjatywy dla złagodzenia skutków kulturkampfu. We W-wiu wybudował nowy konwikt dla alumnów przy ob. Pl. Katedralnym (Georgianum), Seminarium Duchowne (ob. Metropolitalne Wyższe Seminarium Duchowne). Przyczynił się do rozwoju stowarzyszeń i związków katolickich oraz nauki i sztuki, wspierając materialnie uczonych, cieszył się autorytetem w Rzymie. Za jego rządów wzniesiono w diecezji ok. 50 kościołów, kaplic i klasztorów, przystąpiono także do odbudowy wież i wnętrza katedry; zaangażował się w reformę szkolnictwa. W jego działalności dominuje dążenie do pogodzenia interesów kościoła i państwa. Zmarł w Opawie, pochowany w katedrze wrocławskiej.
Alexis Langer (1825-1924), architekt, po przejściu w l. 50ych XIX w. na katolicyzm związany głównie z kościołem katolickim i bp Henrykiem Foersterem. Kontynuator niemieckiego romantyzmu, preferował stylistykę neogotycką. Działał na Śląsku, Pomorzu, w Wielkopolsce, zrealizował ok. 20 kościołów (św. Michała Archanioła we W-wiu), także wyposażenia wnętrz kościelnych. Dzieła świeckie, m. in. kamienica w zespole budynków Pokoyhof i Pomnik Zwycięstwa na Promenadzie.
Heinrich Lauterbach (1893-1976), arch. ur. W-w, studia wrocł. Akad. Sztuki i Rzemiosła u H. Poelziga, też Darmstadt i Drezno, związany z berl. grupą awangard. architektów „Der Ring”, czł. i zał. Śl. Oddz. Deutscher Werkbund, inicj. wystawy WuWa, po r. 1945 prof. WST w Stuttgarcie i in.
Karl Johannes Bogislaus Luedecke (1826-1894), architekt, berlińska Akademia Architektury. Ponad 150 projektów utrzymanych w stylu XIX historyzmu, posiłkującego się wieloma stylami przeszłości, głównie romańskim, gotyckim i renesansowym. We W-wiu: Nowa Giełda, restauracja ratusza i katedry, Miejski Ogród Zoologiczny.
Richard Plueddemann (1846-1910), architekt, miejski radca ds. budownictwa lądowego we W-wiu(1885-1908), tajny radca budowlany (1903), kierował administracją budowlaną W-wia przez 23 lata. Pod jego kierunkiem pracowali m. in. K. Klimm, Ch. Cabanis, G. Elsner, H. Kuester.Studia w Berlińskiej Akademii Budownictwa, architekt rządowy w Berlinie, Flensburgu i Poczdamie(1878-1885). Według jego projektów powstało ponad sto nowych budowli komunalnych (szkoły, halegimnastyczne, zakłady ochrony zdrowia i opieki społecznej, hale targowe, obiekty straży pożarnej). Twórczość Plueddemanna cechuje przestrzeganie zasady tworzenia formy wynikającej z funkcji,konstrukcji i materiału, malownicze kształtowanie bryły budowli urozmaiconej szczytami, wieżami iwysokimi dachami, ceglane elewacje zdobione barwną dekoracją z glazurowanej ceramiki, ok. 1900r. upraszczanie form neogotyckich, dekoracja secesyjna. Główne dzieła: szkoła ludowa przy ul. Reja (1891), jedna z nielicznych w Europie w XIX w. z usytuowaną centralnie wielofunkcyjną salą, gmach Miejskiej Kasy Oszczędności i Biblioteki Miejskiej, pierwsze w Niemczech hale targowe o konstrukcji żelbetowej w formie parabolicznych łuków o największej wówczas rozpiętości. Plueddemann posługiwał się formułą średniowiecza, jednak jego budowle były nowatorskie w zakresie technologii i konstrukcji.
Źródła: Encyklopedia Wrocławia; Zabytki Sztuki w Polsce, Śląsk, KOBiDZ; Z. Antkowiak, Wrocław od A do Z; K. Beelitz, N. Foerster, Breslau / Wrocław
