Wrocłąwska Gmina Żydowska. Społecznosć żydowska we Wrocławiu (1933-2009)
(Żydzi we Wrocławiu... Żydzi w Breslau...)
"Wrocław był pierwszym miastem w granicach dzisiejszej Rzeczypospolitej, w którym oficjalnie istniała gmina żydowska. Pierwsza wzmianka o Żydach mieszkających we Wrocławiu pochodzi z XII wieku, najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu - z 1203 roku."
FOTO: Dawny Cmentarz Żydowski (ul. Ślążna)
"W średniowieczu gmina liczyła około 70 rodzin i miała kilka bóżnic. Osada żydowska istniała przy zachodnim skraju miasta. Do Żydów należały wsie Mały Tyniec i Sokolniki. W 1267 odbył się tu synod biskupi narzucający Żydom liczne ograniczenia. W średniowieczu wielokrotnie miały tu miejsce prześladowania Żydów w czasie epidemii tzw. czarnej śmierci. Rada miejska zajęła majątek Żydów, część wymordowano. Od 1347 gmina żydowska pozostawała pod jurysdykcją miasta. W XIV wieku Żydzi byli kilkakrotnie wypędzani. Cesarz Karol IV podarował opuszczone parcele wokół synagogi miastu.
Synagoga uległa całkowitej likwidacji ponad sto lat później. Od 1455 do 1744 roku obowiązywał zakaz osadnictwa żydowskiego w mieście (mieszkali więc na przedmieściach). W 1697 było już 3 rabinów. Do 1761 zmarłych grzebano w Lesznie, Brzegu Dolnym, Krotoszynie. Po zdobyciu miasta przez Prusaków powstała gmina, która w 1800 roku liczyła już około 2 tys. członków. Gwałtownie wzrosła liczba budynków użyteczności publicznej oraz bóżnic i synagog będących własnością gminy żydowskiej.
Od końca XVIII był tu ośrodek Haskali. Miejscowa społeczność żydowska była silnie podzielona, każdy z odłamów miał swoje synagogi, szkoły i rabinów. Na czele grupy postępowej stał rabin Abraham Geiger (1810-1874) - prekursor ruchu reformatorskiego w całym judaizmie. Grupie konserwatywnej przewodzili rabini z rodziny Tiktin. Dwa urzędy rabinackie działały we Wrocławiu do II wojny światowej. Pierwszą dużą synagogę wybudowano w 1829 roku. Rozkwitła nauka i życie kulturalne; w 1854 roku powstało żydowskie Seminarium Teologiczne przy ulicy Włodkowica, wychodziły liczne czasopisma m.in. "Jüdische Volkszeitung" (1894-1933), "Jüdisch-Liberale Zeitung" (1920-1931). Działalnoś dobroczynną rozwinęły fundacje Jonasa Franckla, prowadzące znany szpital.
Znane postacie związane z Wrocławiem to m.in. pisarz Gunther Anders (1902-1992), Berthold Auerbach - pisarz (1812-1882), Leo Baeck (1873-1956) - filozof i teolog, jeden z głównych przedstawicieli liberalnego judaizmu w Niemczech; Jacob Levy (1819-1892) - filozof, talmudysta; Israel Levy (1840-1917) nauczyciel i wychowawca wielu adeptów teologii, kontynuator kierunku "pozytywnego judaizmu"; Manuel Joel (1826-1890) filozof i filolog. Przed I wojną światową zamieszkiwało we Wrocławiu 20 212 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło 3,95 % mieszkańców Breslau. W roku 1925 gmina liczyła 23 tys. osób. Była to trzecia co do wielkości gmina żydowska w Niemczech."
FOTO: Dawny Cmentarz Żydowski (ul. Ślążna)
"Od 1933 roku zaczęły się hitlerowskie prześladowania, wielu Żydów udawało się na emigrację. Podczas "nocy kryształowej" w 1938 roku hitlerowcy podpalili wszystkie synagogi i domy modlitwy, dewastowali żydowskie domy, instytucje i sklepy. W latach 1941-44 wszyscy zostali wysiedleni przez Niemców do obozów do Kowna, Izbicy, Sobiboru, Bełżca, Majdanka i Theresienstadt. Po 1945 roku było tu jedno z największych skupisk żydowskich w Polsce." (Fragmenty materialu tekstowego ze strony: http://www.breslau1933-1945.pl/)
Dzielnica żydowska w Wroclawiu
"Od XVII sulecia Żydzi wroclawscy mogli osiedlać sie na obszarze pomiędzy korytami dwóch fos miejskich, w rejonie dzisiejszych ulic Krupniczej, P. Wlodkowica, Św. Antoniego, Kazimierza Wielkiego i dawnej ul. Zlote Kolo oraz w okolicach placu handlowego, zwanego niegdyś Żydowskim (obecnie pl. Bohaterów Getta) Większość instytucji publicznych gminy żydowskiej koncentrowala się takze w tej części miasta. Dopiero w wieku XIX, gdy zburzono fortyfikacje miejskie i rozpocząl sie gwaltowny rozwój terytorialny Wroclawia, zamożniejsi patrycjusze zaczęli osiedlać sie także na przedmieściach miasta. Burżuazja żydowska upodobala sobie dzielnice poludniowe Wroclawia."
Członkowie gminy żydowskiej mieli w XIX i XX wieku znaczący wpływ na gospodarcze, polityczne, kulturalne oraz religijne życie miasta. Fundacje zamożnych żydowskich mieszkańców umożliwiały tworzenie instytucji społecznych oraz naukowych. Warto wspomnieć fundację filantropa Jonasa Fraenkela (1773-1846), z której korzystano między innymi przy budowie Szpitala Żydowskiego, przytułku dla bezdomnych, i znanego na całym świecie Teologicznego Seminarium Rabinackiego. Od czasów jego założenia w 1854 roku, Seminarium było odwiedzane przez kształcących się z całej Europy, którzy pobierali nauki aby zostać rabinami lub nauczycielami. Przez działanie ważny naukowców, wydawanie znaczących publikacji oraz przez swoją bibliotekę, Seminarium było, aż do momentu zamknięcia w 1938 roku, jedną z najważniejszych baz naukowych kultury żydowskiej w Europie. Zakładane później placówki kształceniowe w Berlinie, Wiedniu, Budapeszcie i w Stanach Zjednoczonych brały Seminarium we Wrocławiu jako wzorzec.
 FOTO: Dzielnica Żydowska we Wrocławiu, ul. Św. Antoniego
Od 1847 roku Gmina Żydowska składała się ze skrzydła liberalnego i ortodoksyjnego. Obie orientacje miały niezależnego Rabina i modliły się we własnych Synagogach. Ortodoksyjna była Synagoga „Pod Białym Bocianem” – otwarta w 1829 roku, ale liczbowo większa była grupa liberalna, która w roku 1872 wprowadziła się do Synagogi Nowej na Wygonie (dziś. ul. Łąkowa). Ta okazała budowla była po berlińskiej Synagodze największą w ówczesnych Niemczech.
Wiele słynnych osobistości miało swoje korzenie we wspólnocie żydowskiej Wrocławia, do najbardziej znanych należą: nobliści Fritz Haber (1868-1934) i Max Born (1882-1970), Filozofka i Karmelitanka Edyta Stein (1891-1942), ojciec niemieckiej socjaldemokracji Ferdinand Lassalle (1825-1864) i socjolog Norbert Elias (1897-1990).
Z przejęciem władzy przez nazistów 30 stycznia 1933 roku, rozpoczęło się całkowite wyniszczanie życia żydowskiego we Wrocławiu. Już 11 marca 1933 roku bojówki SA zaatakowały budynek sądu przy Graupestrasse (dzisiejsza ul. Krupnicza) i zmusili prawników pochodzenia żydowskiego do opuszczenia budynku. W tym samym roku, 1 kwietnia nastąpił bojkot sklepów żydowskich, nadzorowany przez wartowników SA. Ustawy Norymberskie z września 1935 roku, oznaczały utratę obywatelstwa i praw z nim związanych przez wszystkich nie-aryjskich obywateli. Ponadto zabroniono małżeństw oraz pozamałżeńskich relacji między Żydami a nie-żydami. Żydów wykluczono ze wspólnoty państwowej.
Naziści sukcesywnie ograniczali również prawa dotyczące pracy i zarobków żydowskiej części społeczeństwa, które na skutek tej polityki ulegało stopniowej pauperyzacji. Za pomocą tak zwanej aryzacji mienia żydowskiego, zabierano Żydom ich firmy, majątek oraz posiadłości, które były przejmowane przez nieżydowskich Niemców. Gmina żydowska we Wrocławiu próbowała ulżyć nędzy, umożliwiając jak największej liczbie ludzi prace w jej instytucjach. Innych członków gminy wspierała w staraniach emigrowania z Niemiec. Jednak zarząd gminy okazał się, w świetle nieustannej radykalizacji narodowosocjalistycznej polityki wobec Żydów, coraz bardziej bezsilny.
9 listopada 1938 roku w Noc Kryształową z pomocą bojówek SA oraz członków partii nazistowskiej, również we Wrocławiu niszczono i ograbiono, tak jak w całej reszcie Niemiec, żydowskie sklepy, ośrodki religijne oraz mieszkania. Synagoga na Wygonie została spalona i wysadzona w powietrze. Synagogi Pod Białym Bocianem uległa zniszczeniu, jednak z powodu pobliskich budynków mieszkalnych, nie podpalono jej. Przynajmniej zewnętrznie przetrwała ona pogrom. W następnych dniach SS oraz Gestapo zabrało siłą do obozu koncentracyjnego Buchenwald około 2200 żydowskich mężczyzn i młodych ludzi z Wrocławia.
Deportacje Żydów pozostałych jeszcze we Wrocławiu rozpoczęły się w 1940 roku. Wyznaczone osoby były zmuszone do stawienia się w wyznaczony dzień w miejscu zbiórki, mając ze sobą jedynie minimalną ilość bagażu. Głównie z Dworca Nadodrze wywożono ich pociągami do gett i obozów koncentracyjnych na wschodzie. Deportacje i mordy spowodowały kompletne wygaśnięcie kwitnącego wcześniej żydowskiego życia Wrocławia.
FOTO: Synagoga Pod Białym Bocianem, wnętrze, prace remontowe 2009
Wygnanie i wymordowanie wrocławskiej ludności żydowskiej
Z powodu rosnącej radykalizacji i brutalności polityki narodowosocjalistycznej, część Żydów z Wrocławia podjęła decyzję, o opuszczeniu swojego rodzinnego miasta. Wiele osób miało zahamowania przed tym krokiem, uważając Niemcy za swoją ojczyznę czy też licząc na szybki upadek antysemickiej polityki. Noc Kryształowa podziałała otrzeźwiająco i przekonała wielu z nich, iż nadszedł czas opuszczenia kraju.
Osoby noszące się z zamiarem emigracji, musiały zmierzyć się z ogromnymi biurokratycznymi i materialnymi kłopotami oraz szykanami. Wielu Żydom nie udało się zdobyć wizy do kraju, do którego mieli zamiar emigrować, lub nie zdołali zakupić odpowiedniego biletu na podróż statkiem. Dodatkowo, naziści próbowali czerpać jak największe profity z tej emigracji. Przez to znacznej części mniej zamożnych Żydów emigracja nie powiodła się.
Od października 1941 roku ostatecznie zabroniono dalszej emigracji Żydów. Od tego momentu głównym celem narodowosocjalistycznej polityki było wymordowanie ich. Na Konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku, podjęta została decyzja o deportacji i zagładzie wszystkich Żydów z całej okupowanej Europy. Do końca wojny za pomocą masowych egzekucji i zagazowań zamordowano w obozach koncentracyjnych około 6 milionów Żydów.
Gdy w 1940 roku rozpoczęły się deportacje, około 75% Żydów mieszkających pierwotnie we Wrocławiu opuściło Niemcy. Najpóźniej od listopada 1941 roku deportacje toczyły się systematycznie i regularnie. Do połowy 1944 roku ludność żydowska została, z małymi wyjątkami wywieziona na wschód w co najmniej 15 transportach. Wielokrotnie deportowano po 1000 osób, a nawet w dniu 25 listopada 1941 roku 2000 osób jednocześnie, tylko w jeden dzień. Celem transportów było getto w Kownie (Kaunas) i obozy koncentracyjne w Terezinie (Theresienstadt), Sobiborze, Bełżcu, Majdanku i Auschwitz.
Osoby wyznaczone do deportacji, otrzymywały pismo urzędowe, które informowało o dacie transportu. Pismo zawierało informacje, iż osoby te będą z powodu konieczności pracy przesiedlone. Wzywano je, aby w danym terminie stawiły się w punktach zbiórek. Punkty te mieściły się między dzisiejszą ul. Flisacką, a ul. Łowiecką oraz obok synagogi Pod Białym Bocianem. Większość transportów opuszczało Wrocław z dworca Nadodrze.
Tylko niewielu Żydów przeżyło ostatnie lata wojny we Wrocławiu. Wielu z nich ukrywało się lub żyło w tak zwanych małżeństwach mieszanych z aryjskimi partnerami.
Wroclawskie synagogi
"Żydzi we Wroclawiu korzystali z dwóch typów bożnic - prywatnych i tyrtorialnych. Prywatne domy modlitwy należaly do zamożnych rodzin żydowskich. Bożnice tyretorialne zwiazane byly zazwyczaj z Żydami pochodzącymi z określonego regionu miasta."
● "Synagoga Krajowa" pomiędzy ulicami Św. Antoniego i P. Wlodkowica, nie istnieje, fotografie i informacje
FOTO: Synagoga Krajowa na ul. Św. Antoniego
● "Synagoga Bialska" na pl. Bohaterów Getta, nie istnieje, fotografie i informacje
FOTO: Synagoga Bielska na pl. Bohaterów Getta
● Synagoga "Pod Białym Bocianem" na ul. Włodkowica 7
Synagoga ufundowana i wzniesiona przez liberalny odłam gminy w 1829 roku, wedle projektu znanego śląskiego architekta Karola Gottharda Langhansa, nazywana za czasów niemieckich "Storch". Od 1872 przejęli ją ortodoksi (po zbudowaniu Nowej Synagogi). Orientowana, na planie prostokąta, jednoprzestrzenna, z wbudowanymi galeriami dla kobiet. Z wyposażenia zachowała się jedynie drewniana oprawa aron ha-kodesz oraz strzaskane tablice Mojżeszowe. W czasie wojny hitlerowcy na dziedzińcu synagogi gromadzili miejscowych Żydów przed wywiezieniem do obozów zagłady; budynek służył jako magazyn zrabowanego mienia. Po wojnie przechodziła z rąk do rąk różnych właścicieli. W roku 1996, wyrokiem sądowym Żydowska Gmina Wyznaniowa odzyskała swą własność. Fotografie i informacje.
 FOTO: Synagoga "Pod Bialym Bocianem", "Zum Weissen Storch"
● "Mała Synagoga" na ul. Włodkowica 9
Sala modlitwy urządzona po 1968 roku Fotografie i informacje.
● Synagoga "Na Wygonie" u zbiegu ulic Podwale i Łąkowej
Okazała budowla wzniesiona w latach 1865-1872 według projektu Edwina Opplera. Była największą synagogą w Niemczech i Austrii. Zwieńczona kopułą wysoką na 73 metry, mieściła wewnątrz około 1900 osób. Stanowiła centrum liberalnego odłamu gminy wrocławskiej. Spalona w nocy z 9 na 10 listopada 1938r. Fotografie i informacje. FOTO: Nowa Synagoga na Wygonie
● Pomnik, ul. Łąkowa 2a
Pomnik Pamięci Ofiar Nocy Kryształowej w miejscu synagogi Na Wygonie.
FOTO: Pomnik na miejscu Nowej Synagogi
Cmentarze żydowskie we Wrocławiu
"Na przestrzeni dziejów istnialo we Wroclawiu kilka nekropolii żydowskich. Ze średniowiecznego cmentarza z Przedmieścia Olawskiego pozostaly nieliczne kamienie nagrobne (Muzeum Narodowe). Cmentaż nowożytny z okolic dzisiejszego Dworca Glównego przestal istnieć w roku 1944. Zachowaly się wylącznie dwa cmentarze żydowskie: na Krzykach przy ul. Ślężnej oraz na Kozanowie przy ul. Lotniczej."
● Dawny Cmentarz Żydowski (nie istnieje)
Wzmiankowany pod koniec 1315 roku. Znajdował się między dzisiejszą ul. Kilińskiego, ul. Traugutta i fosą miejską. Kirkut miał zagwarantowaną nietykalność zwłok oraz zwolnienie od podatków, jednak w 1345 król Jan Luksemburski pozwolił na użycie kamieni z cmentarza żydowskiego na budowę muru miejskiego i ratusza. Być może teren był jednak używany dalej jako kirkut. Później parcela kilkakrotnie zmieniała właściciela i przeznaczenie, jednak nigdy nie powróciła do swej dawnej funkcji. W XVIII, XIX i XX wieku odnajdywano nagrobki z tego cmentarza w wielu budowlach publicznych Wrocławia jak ratusz, katedra, w chodniku, a nawet w korycie Odry. Niektórzy historycy twierdzą, że był to drugi, a nawet trzeci żydowski cmentarz we Wrocławiu.
● Cmentarz żydowski, ul. Gwarna (Claassenstrasse), w pobliżu Dworca Głównego (nie istnieje)
Otwarty 18.04.1761 roku, zamknięty 16.10.1856 roku. Powierzchnia 1,9 hektara, zdewastowany i zniszczony przez hitlerowców w latach 1941-44, obecnie - brak jakichkolwiek śladów. Jedyna zachowana tablica nagrobna znajduje się przy kościele św. Maurycego.
FOTO: Nieistniejący dziś cmentarz żydowski przy Claassenstrasse
● Cmentarz żydowski na ul. Ślężnej 37
Założony w 1856 roku, powierzchnia 4,6 hektara, ogrodzenie murowane z cegieł, zachowanych kilka tysięcy nagrobków; w ogrodzenie wmurowany jest nagrobek z 1203 roku na który natrafiono we wrześniu 1917 r. podczas zakładania kotła nowej instalacji cieplnej we wrocławskiej katedrze Św. Jana Chrzciciela. Ten najstarszy w Polsce pomnik nagrobny z 4 sierpnia 1203 r. stał niegdyś prawdopodobnie na mogile kantora, prowadzącego śpiewne modły w średniowiecznej bóżnicy Wrocławia.
Na cmentarzu pochowani są m. in. Ferdynand Lasalle 1825-64 (uczestnik Wiosny Ludów, socjaldemokrata, przeciwnik marksizmu, założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech. Jego grób odwiedzali najwięksi politycy niemieckiej SPD - Willy Brandt, Helmut Schmidt), Jan Gottfryd Gallea (1812-1910, astronom, odkrywca planety Neptun), Heinrich Graetz (1817-91, historyk), Max Moszkowski (podróżnik, badacz Sumatry). Na murze cmentarnym widnieje tablica upamiętniająca śmierć 450 Żydów poległych w czasie I wojny światowej. Pochowano tutaj rodziców Edyty Stein, błogosławionej przez papieża Polaka Żydówki wrocławskiej, która zmieniła wyznanie i zginęła z tego powodu w Auschwitz. Cmentarz był miejscem pochówków do 1901 roku, jednak zmarłych chowano jeszcze do czasów II wojny światowej w tzw. dostawkach i w obszarach wcześniej wykupionych.
 FOTO: Dawny Cmentarz Żydowski (ul. Ślążna)
● Cmentarz żydowski na ul. Lotniczej 51
Czynny od 1900 roku, powierzchnia około 11 hektarów, ogrodzenie betonowe, zachowanych około 8000 nagrobków oraz m.in. dom przedpogrzebowy, pomnik Żydów walczących w armii niemieckiej podczas I wojny światowej, groby więźniów obozu Gross-Rosen. http://www.kirkuty.xip.pl/wroclawlotnicza.htm
 FOTO: Cmentarz żydowski przy ul. Lotniczej
● Cmentarz żydowski, Psie Pole, ul. Sycowska
Założony w 1811 roku, zdewastowany i zniszczony, obecnie - tereny zielone.
Żydowskie szpitale we Wroclawiu
"Dwa najstarsze szpitale żydowskie przy obecnych ul. P. Wlodkowica i Św. Antoniego byly zbyt male, dlatego też w roku 1897 podjęto decyzję o budowie nowoczesnego szpitala. Prace budowlane rozpoczęto w roku 1901 a nadzór architektoniczny sprawowali znani architekci Richard i Paul Ehrlich. W latach '30 XX w. szpital dysponowal ok. 400 lóżkami."
● Szpital żydowski przy ul. Wiśniowej
Założony w 1726 roku i rozbudowany w 1902 roku jako Israelitisches Krankenhaus; obecnie mieści się w tym gmachu Szpital Kolejowy.
FOTO: Dawny szpital żydowski na ul. Kolejowej
BIERUTÓW
Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1350 roku. W 1583 roku miasto posiada przywilej "de non tolerandis Judaeis". Ponownie osiedlają się w drugiej połowie XVII wieku. Gmina powstaje w drugiej połowie XVIII wieku.
Synagoga, ul. 1 Maja Wzniesiona na miejscu starej synagogi (rozebranej w 1808 roku). Nowa synagoga została przebudowana po pożarze w końcu XIX wieku.
We wnętrzu zachowała się inskrypcja hebrajska. Obecnie użytkowana jako sala gimnastyczna.Cmentarz, w odległości 10 km od miasteczka (opodal Miłocic) Założony w latach 1740 - 1769, powierzchnia 0,2 hektara, nie ogrodzony zachowanych ok. 50 nagrobków, najstarszy z 1756 roku.Cmentarz, w odległości 2 km od miasteczka (opodal Kijowic) Założony w 1865 roku, ogrodzenie murowane z cegieł, zdewastowany, zachował się tylko 1 nagrobek i bożnica. http://www.kirkuty.xip.pl/kijowice.htm
BRZEG (opolskie, 35 km. od Wroclawia)
Teren pod cmentarz żydowski w Brzegu został zakupiony w 1798 r. Pierwsze pochówki miały miejsce w 1801 r., ostatnie odbyły się w 1937 r. Nekropolia ma powierzchnię około 0,5 hektara, jest ogrodzona siatką, a zielona bramka z gwiazda Dawida pozostaje otwarta dla odwiedzających. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1806 r., łącznie do dnia dzisiejszego pozostało około 150 macew. Mimo kilku przewróconych i popękanych macew, nekropolia jest w dobrym stanie - w 2004 r. została uporządkowana przez lokalną młodzież. Miejsce to jest szczególnie warte zobaczenia, ze względu na nagrobkową symbolikę i wyjątkową atmosferę. Cmentarz żydowski znajduje się przy ul. Makarskiego, na prawo od cmentarza katolickiego. http://www.kirkuty.xip.pl/brzeg.htm, Synagoga: http://pl.wikipedia.org/wiki/Synagoga_w_Brzegu
BRZEG DOLNY
W czasach "potopu " szwedzkiego osiedliła się tu grupa Żydów - uciekinierów z Polski. Około 1680 roku założyli oni drukarnię książek hebrajskich, która istniała do 1834. Gmina powstała pod koniec XVII wieku, była filią gminy w Wołowie rozwiązała się w 1916. Cały jej majątek stał się własnością kahału wrocławskiego. W 1770 wychodziła tu gazeta w języku żydowskim. Synagoga: Pierwotnie urządzona była w drukarni. Następnie w jej pobliżu wzniesiono budynek, który służył do 1785; kolejne wystawiano na jego miejscu: zbudowany po 1785 przetrwał do 1847. Synagoga, ul. Odrodzenia Powstała w 1848 roku, użytkowana jako synagoga do czasu rozwiązania gminy. W 1926 budynek został sprzedany miastu. Od 1945 roku służy Straży Pożarnej.
Cmentarz, ul. Kolejowa Założony w 1689 roku, powierzchnia 0,15 hektara, zdewastowany, zachowały się jedynie fragmenty porozbijanych nagrobków. Do 1762 grzebano tu zmarłych z Wrocławia. Ostatni pochówek odbył się w 1936 roku. Podczas "nocy kryształowej" w listopadzie 1936 nekropolia została w znacznym stopniu zniszczona przez hitlerowców. Żaden nagrobek nie zachował się do dziś w całości.Na cmentarzu znajdował się dom przedpogrzebowy.
KĄTY WROCŁAWSKIE
Cmentarz założony w XIX wieku. Nie zlokalizowany dotąd w terenie.
MILICZ
Cmentarz na terenie zwanym Karłów, opodal cmentarza komunalnego Założony w 1819 roku, powierzchnia 0,12 hektara, zdewastowany i zniszczony, obecnie - teren zabudowany.
MIŁOCICE
OLEŚNICA
Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1389 roku. Gmina zakładana była 4-krotnie: w 1389 roku (istniała do 1453; została usunięta na skutek oskarżenia o zbezczeszczenie hostii) i po kolejnych wypędzeniach: na początku XVI wieku (istniała do 1535); w 1555 (do 1575); po 1750 (formalnie w 1817). W 1417 roku istniała już synagoga. W XVI wieku czynna była tutaj znana drukarnia żydowska (właściciel Chaim Schwarz), w której w 1530 roku wydrukowano pierwszą książkę żydowską w krajach niemieckich. Drukarnia została zniszczona w 1535. W tymże roku gwałtowna burza wyrządziła tak wielkie szkody w mieście, że od tamtej pory gmina żydowska zanika. Synagogę przerobiono później na kościół. W 1758 roku mieszkało jednak znowu 24 Żydów, a w 1880 - 330. Z Oleśnicy pochodził znany architekt niemiecki twórca synagog m.in. we Wrocławiu Edwin Oels Oppler (1831-1880).
Synagoga, ul. Rycerska Gotycka, dwunawowa, zbudowana w XIV wieku. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1417 roku. Po wygnaniu Żydów z miasta w 1535 roku w budynku znajdował się magazyn, następnie arsenał. Od 1695 roku funkcjonuje jako kościół ewangelicki. Po pożarze w 1730 roku przebudowana w stylu późnobarokowym. Zburzono wtedy filary i założono drewniane sklepienie kolebkowe, istniejące do dzisiaj. Od 1945 roku kościół zielonoświątkowców. Pierwotnie była to budowla dwunawowa halowa o sześciu polach sklepiennych. Synagoga Wzniesiona w 1839 roku, nie udało się jej zidentyfikować. Cmentarz, ul. Wojska Polskiego Założony w 1821 roku. Do 1823 roku zmarłych Żydów chowano w Twardogórze i Miłocicach koło Bierutowa. Powierzchnia 0,15 hektara, zniszczony, obecnie teren koszar wojskowych.
OŁAWA
Cmentarz, ul. Cicha Założony w 1816 roku, powierzchnia 0,12 hektara, ogrodzony siatką, zachowanych około 50 nagrobków.
PRUSICE
Cmentarz, przy szosie z Trzebnicy do Żmigrodu Założony w 1738 roku, brak innych danych.
STRZELIN
Cmentarz założony w 1848 roku, zdewastowany i zniszczony, brak śladu.
ŚRODA ŚLĄSKA
Cmentarz, ul. Górna Założony w 1844 roku, powierzchnia 0,21, zdewastowany i zniszczony, zajęty pod budowę szkoły.
ŚCINAWA
Cmentarz Miejsce to jest naprawdę warte odwiedzenia. Kirkut ścinawskich Żydów ujmuje prostotą, porządkiem, a czasem wręcz surowym stylem. Wszystko to w połączeniu z dobrym stanem nekropolii czyni ją niezwykle spokojnym i pełnym zadumy miejscem. Cmentarz żydowski mieści się przy ul. Witosa - drodze wylotowej ze Ścinawy do wsi Krzyżowa, po lewej jej stronie (sąsiednia posesja ma na bramie adres ul. Witosa 11). Kilkadziesiąt metrów za cmentarzem biegną tory kolejowe. http://www.kirkuty.xip.pl/scinawa.htm
TRZEBNICA
Cmentarz, przy drodze do Obornik Założony w 1827 roku, powierzchnia 0,2 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowały się tylko fragmenty porozbijanych nagrobków.
TWARDOGÓRA
Cmentarz, ul. Leśna (obok cmentarza komunalnego) Założony w 1751 roku, obecnie całkowicie zniszczony. Dawne władze lokalne zezwoliły na wydobywanie piasku na terenie cmentarza.
WIŃSKO
Cmentarz, ul. Bolesława Bieruta (?) Założony w 1827 roku, powierzchnia 0,11 hektara, ogrodzenie murowane z cegieł, zachowanych 35 nagrobków.
ŻMIGRÓD
Cmentarz, ul. Willowa Założony w 1822 roku, zdewastowany i zniszczony, obecnie - teren zabudowany.
Zdjęcia na stronie: http://wroclaw.hydral.com.pl/, Wikipedia.pl
Material tekstowy na podstawie tekstów internetowych i fragmentów książki Macieja Lagiewskiego "Wroclawscy Żydzi 1850-1944", Wydanie drugie poszerzone, Wroclaw 1997, Muzeum Historyczne
Materialy uzupelniające:
|
